“تهیدستان” یا “حاشیه‌نشینان”
«حاشیه‌نشینی» از جمله واژه‌هایی است که برای اشاره به فرودستان ساکن در مناطق پیرامونی شهرها و گاه در معناهای گسترده‌تر از این به کار می‌رود. بنا بر نظر بیات(۱۳۹۱) این واژه به سنت جامعه‌شناسان مکتب شیکاگو بازمی‌گردد که گرایش دارند تا با دادن ویژگی‌های خاصی که تهیدستان را از جریان اصلی زندگی شهری جدا می‌سازد، به ذاتی ساختن این مفهوم بپردازند. واژه تهیدستان شهری در مقایسه با حاشیه‌نشینان یا فرودستان شهری، تا حد زیادی جنبه‌های اجتماعی-اقتصادی و حتی سیاسی چنین پدیده‌ای را نشان می‌دهد. جنبش تهیدستان شهری را از منظرهای مختلف می‌توان مورد بحث و تحلیل قرار داد که یکی از آن‌ها، منظر سیاسی است. رویکرد سیاسی به تهیدستان اغلب در پی پاسخ به این سؤال است که تهیدستان در چه مقاطع و لحظاتی از زندگی روزمره خود می‌توانند کنش سیاسی داشته باشند؟ خودسوزی «بوعزیزی»، دستفروش جوان تونسی منجر به چنان جنبشی شد که به برکناری «بن‌علی»، رئیس‌جمهور تونس انجامید. پس از این حادثه، تهیدستان بودند که همراه با طبقه متوسط، فضای عمومی را تسخیر کردند. بی‌تردید نباید در مورد اثرات خودسوزی «بوعزیزی» در انقلاب تونس اغراق کرد؛ آن جنبش حاصل اعتراض نسبت به شرایط اقتصادی در تونس بود و «بوعزیزی»، تنها محرک اولیه بود. اما این حادثه نشان داد چگونه مطالبات تهیدستان می‌تواند به‌عنوان یکی از عناصر گفتمان انقلابی، نقش مهمی در تحولات اجتماعی ایفا کند.
جنبش اجتماعی تهیدستان شهری در مقایسه با دیگر جنبش‌های اجتماعی، مختصاتی خاص و متفاوت دارد. تهیدستان امکاناتی بسیار محدود برای طرح مطالباتشان و پیگیری منافعشان دارند. آن‌ها روزنامه، انجمن و حزب ندارند تا به‌واسطه آن به وضع موجود که هستی و بقای خود و خانواده‌شان را در معرض تهدید قرار داده اعتراض کنند. در شرایط کنونی آیا امکانی که به‌واسطه آن تهیدستان شهری خود را ذیل هویت «تهیدستان شهری» تعریف و منافعشان را پیگیری کنند، سراغ دارید؟ جنبش تهیدستان فاقد یک ساختار سازمان‌یافته است و به همین دلیل، کنش‌های اعتراضی آن تصادفی و غیرقابل‌پیش‌بینی اما مداوم و پیوسته است. شورش‌های شهری ابتدای انقلاب که به تسخیر و تصاحب بسیاری از مجتمع‌های ساختمانی در مهروموم‌های انقلاب ۵۷ منجر شد یکی از نمونه‌های بارز کنش اعتراضی و جنبش تهیدستان است. بررسی آن حوادث تا حدی چگونگی پیوند خوردن جنبش تهیدستان با تحولات سیاسی را روشن می‌کند. اگرچه باید بر این نکته مهم نیز تأکید کرد که ترکیب جمعیتی تهیدستان۴۰ سال پس از انقلاب ۵۷ با آن روز، دستخوش تحولات اساسی شده و تهیدستان ایران ادوار متعددی را پشت سر گذارده‌اند. بااین‌وجود، بر اساس شواهد متعدد در تاریخ جنبش‌های اجتماعی، تهیدستان شهری نسبت به شرایط سیاسی دورانی واکنش نشان می‌دهند. شناخت این سازوکار در تبیین آنچه در ایران امروز می‌گذرد، از اهمیت فراوان برای دولت و ملت برخوردار است.
***
در هفته‌ای که گذشت، اخبار زیر جلب توجه می‌کند:
- دبیرکل سازمان ملل، گفت: غیرقابل قبول و ناعادلانه است که نیمی از جمعیت جهان هنوز به خدمات ضروری سلامت دسترسی ندارند و هر ساله ۱۰۰ میلیون نفر به دلیل هزینه مراقبت‌های سلامت دچار فقر شدید می‌شوند.
- پیروز حناچی، شهردار تهران با اشاره به حاشیه‌نشینی، گفت: اگر هدف ما افزایش قیمت مسکن در شهر باشد، شهرها را به حاشیه هدایت می‌کند. رشد سکونتگاهی در تهران دو درصد است، در حالی که در حاشیه‌های شهر ۱۸ درصد شده است.
- رئیس کمیته امداد امام خمینی (ره) گفت: بر اساس پژوهشی که در سال ۹۶ از سوی کمیته امداد در ۳۲ شهرستان در خصوص فقر خوراکی و پوشاکی آغاز شده است، به اعداد تکان دهنده‌ای رسیده‌ایم.
- رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران با بیان اینکه ۷۸ میلیون نفر یارانه‌بگیر در کشور وجود دارد، گفت: ۴ میلیون و ۵۰۰ هزار خانوار در استان تهران ساکن هستند که از این تعداد، ۴ میلیون خانوار یارانه می‌گیرند.
- بنا به گفته فاطمه ذوالقدر، عضو کمیسیون زنان مجلس شورای اسلامی و اعلام معاونت زنان ریاست جمهوری، تعداد زنان سرپرست خانوار به بیش‌از سه میلیون و۶۰۰ هزار نفر می‌رسد.
- مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی اعلام کرد حدود ۲۳ تا ۴۰ درصد از جمعیت ایران در سال ۹۷ زیر خطر فقر بودند. همچنین، شاخص خط فقر در سال ۹۷، درآمد ماهانه ۵۵ درصد خانوارها کمتر از ۳ میلیون و۴۰۰ هزار تومان بوده است.
- رئیس بنیاد علوی، گفت: برای حدود ۱۴ هزار و۱۰۰ نفر از خانوارهای دارای بیش از دو معلول فاقد مسکن، بنیاد مستضعفان تفاهم‌نامه‌ای را منعقد کرده است که بر این اساس،۵۰ درصد هزینه ساخت مسکن این گروه را متقبل شده است.
- رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران اعلام کرد: براساس گزارش‌های اقتصادی، در پنج سال آینده رشد چهار درصدی برای اقتصاد ایران پیش‌بینی شده است.
- مدیرکل امور بین‌الملل معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری با استناد به آخرین گزارش مجمع جهانی اقتصاد درخصوص شکاف جنسیتی، بیان کرد: امسال ۱۵۳ کشور در این گزارش مورد بررسی قرار گرفتند که در این میان ایران در رتبه ۱۴۸ قرار گرفته است.
- ابوالفضل ابوترابی، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی، گفت: اخیراً جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی با تدوین طرحی با قید دو فوریت به دنبال شفافیت مالی نمایندگان هستند.
- وزیر امور اقتصاد و دارایی با اشاره به اینکه از نظر قوانین و مقررات جایگاه خوبی در مبارزه با فساد داریم، از افتتاح سامانه‌ای برای اعلام فساد از طریق مردم در روزهای آتی خبر داد.
- مدیرکل نظارت بر سرویس‌های ارتباطی و فناوری اطلاعات سازمان تنظیم مقررات رادیویی کشور از وجود ۶/۱ میلیون شاکی در پرونده خدمات ارزش افزوده در سطح کشور خبر داد.
- محمدباقر الفت، معاون اجتماعی قوه قضاییه با تأکید بر همکاری قضایی با سازمان امور مالیاتی کشور، از راه‌اندازی مجتمع تخصصی رسیدگی به جرایم مالیاتی در آینده نزدیک خبر داد.
- به گزارش خبرگزاری فارس، معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران گفت: طبق نظرسنجی انجام شده، ۵۰ درصد مردم رضایت کم و خیلی کم از شهرداری تهران داشتند.
- یک کارشناس اقتصادی گفت: در قانون بودجه ۱۳۹۶، تبصره‌ای به‌نام تبصره ۱۹ وجود داشت که بیان می‌کرد اطلاعات همه مناقصه‌ها و مزایده‌ها باید به‌طور شفاف در اختیار مردم قرار گیرد اما در قانون بودجه ۹۷، ۹۸ و ۹۹ این تبصره وجود ندارد.
- معاون وزیر اقتصاد گفت: کانال‌هایی در شبکه‌های اجتماعی فعال هستند که کار خرید و فروش مجوزها از۱۰۰ میلیون تا چندین میلیارد تومان را انجام می‌دهند.
- معاون شهردار تهران گفت: جایگاه ایران در رابطه با شاخص ادراک فساد اداری از بین۱۸۰ کشور مورد مطالعه، رتبه ۱۳۸ بوده که نسبت به سال ۲۰۱۷، ۸ پله سقوط داشته و امتیاز ایران نیز از ۳۰ به ۲۸ کاهش یافته است.
- اتحادیه جنبش عدالتخواه دانشجویی طی نامه‌ای به نمایندگان مجلس، خواستار پخش زنده تلویزیونی و اینترنتی جلسات کمیسیون تلفیق بودجه و انتشار مشروح مذاکرات این جلسات شد.