نویسنده کتاب: فاطمه بابایی
ارزیابی آثار اجتماعی برنامه‌های توسعه، با وجود سابقه نسبتاً طولانی و اهمیت زیادی که دارد، در برنامه‌ریزی توسعه ایران از جایگاه خاصی برخوردار نبوده است. در این کتاب که حاصل تلاش و پژوهشی دانشگاهی است، تلاش شده تا با رویکردی جامعه‌شناختی، آسیب‌های اجتماعی ناشی از تجربه اجرای برنامه تعدیل ساختاری در ایران، طی سال‌های ۱۳۷۰-۱۳۷۳ در مورد شش آسیب اجتماعی-طلاق، خودکشی، جرائم اطفال و نوجوانان، اختلاس و ارتشاء، صدور چک بلامحل و سرقت- مورد بررسی قرار گیرد. در سراسر این پژوهش تلاش شده تا نشان داده شود میان زیرسیستم اقتصادی و زیرسیستم اجتماعی، تعامل و دادوستدی معنی‌دار وجود دارد. در این راه با برجسته‌سازی برخی هزینه‌های اجتماعی برنامه تعدیل ساختاری، اهمیت و حساسیت این مسئله مورد توجه قرار گرفته است. روش این پژوهش روش تطبیقی از نوع طولی بوده و پژوهش با استفاده از داده‌های ثانویه و به‌کارگیری بسته نرم‌افزاری علوم اجتماعی(SPSS) انجام شده است.
نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که در مجموع، فرضیه تحقیق که عبارت از احتمال «افزایش آسیب‌های اجتماعی در اثر اجرای برنامه تعدیل ساختاری در کشور ایران در دوره زمانی ۱۳۷۰-۱۳۷۳»، بود، به‌جز در مورد اختلاس و ارتشاء، تأیید می‌شود. ای نتایج به‌ویژه در مورد طلاق و سرقت، حاکی از همبستگی بسیار قوی می‌باشد. همچنین درمجموع از میان نهاد خانواده، بنگاه اقتصادی و سازمان کار، بیشترین ضرایب به‌دست‌آمده، در پیرامون آسیب‌های مربوط به نهاد خانواده بوده است.
کتاب پیشِ رو مشتمل بر شش فصل است. در فصل اول کلیات تحقیق شامل بیان مسئله، سؤال پژوهش، اهمیت موضوع، هدف از نگارش پژوهش، مفاهیم تحقیق شامل تورم، کنترل تقاضا، فقر، بیکاری، نابرابری، طلاق، خودکشی، جرائم اطفال و نوجوانان، سرقت، اختلاس و ارتشاء، صدور چک بلامحل و در نهایت، روش تحقیق و جامعه آماری(بررسی آسیب‌های مورد اشاره طی سال‌های ۷۰ تا ۷۳) مورد بررسی قرار گرفته است. سؤال اصلی پژوهش حاضر این بوده که اجرای برنامه تعدیل ساختاری در دوره زمانی سال‌های ۷۰ تا ۷۳، چه تأثیراتی بر روندهای مربوط به آسیب‌های فوق‌الذکر در کشور ایران داشته است؟
در فصل دوم، روند شکل‌گیری، اجرا، معرفی، اهداف و خط‌مشی‌های برنامه تعدیل مورد بررسی بوده است. در این فصل پیشینه تاریخی برنامه تعدیل شامل بسته‌های پیشنهادی صندوق بین‌المللی پول به کشورهای توسعه‌نیافته و تأثیر بدهی‌های خارجی بر شکل‌گیری برنامه تعدیل مطمح نظر بوده است. در ادامه این برنامه و روند اجرایی شدن آن در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل همچنین، برنامه تعدیل ساختاری تماماً معرفی شده و خودِ مفهوم «تعدیل» نیز شرح داده شده است. در ادامه نیز برخی سیاست‌های اجرایی برنامه تعدیل از جمله تعدیل نیروی انسانی، کاهش ارزش پول ملی، آزادسازی تجاری، افزایش نرخ بهره، خصوصی‌سازی بنگاه‌های بخش عمومی و … عنوان شده است.
نویسنده فصل سوم را به ترسیم چارچوب نظری پژوهش خود اختصاص داده است. در این فصل ابتدا مفروضات هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی بنیادین رویکرد نئوکلاسیک یعنی عدم دخالت دولت در فرآیند تنظیم بازار(دست نامرئی و خود تنظیم‌گری)، اصالت فرد، فلسفه قانون طبیعی و مسئله نابرابری از نظر گذرانده شده است. مدل نظری اتخاذشده توسط نویسنده، رویکرد نظری پروفسور آنی‌مُد(Onimode) است که بر بنیان ایدئولوژیک برنامه تعدیل ساختاری، یعنی آزادی اقتصادی یا سرمایه‌داری لیبرال در جهت مقررات‌زدایی و توجه به بخش خصوصی استوار است.
فصول چهارم وپنجم نیز به روش‌شناسی و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها اختصاص دارد. در فصل چهارم گفته شده که روش پژوهش، روش تطبیقی(comparative research method) از نوع طولی و با استفاده از داده‌های ثانویه(secondary analysis) انجام شده است. در فصل پنجم برای پردازش اطلاعات از نرم‌افزار spss، برای پی بردن به همبستگی میان متغیرها از ضریب همبستگی پیرسون و برای پی بردن به روابط علّی و همچنین شناسایی سهم متغیرهای مستقل در توضیح متغیر وابسته، از رگرسیون استفاده شده است.
در فصل ششم و پایانی، نتایج حاصله، فرضیه تحقیق حاضر را در مورد پنج آسیب اجتماعی مورد بررسی(طلاق، خودکشی، جرائم اطفال و نوجوانان، صدور چک بلامحل و سرقت) تأیید کرد. پس از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، مشخص گردید که برنامه تعدیل ساختاری، ابتدا از طریق ظاهر ساختن تورم فزاینده، گستره و عمق فقر را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به‌تبع آن، آسیب‌های اجتماعی تحت تأثیر قرار می‌گیرند. این مطالعه نشان داده که به‌این‌ترتیب، میان گسترش فقر با همه آسیب‌های اجتماعی مورد مطالعه، رابطه تابعی مثبتی وجود دارد.
بابایی، فاطمه.(۱۳۸۰). تعدیل ساختاری، فقر و ناهنجاری‌های اجتماعی. چاپ اول، تهران: انتشارات کویر.
- نویسنده معرفی کتاب: فاطمه نصیری