نویسنده کتاب: رنه دومن
رنه دومن، استاد دانشکده کشاورزی پاریس، در کتاب «خیالپردازی یا نابودی» که در سال ۱۳۵۳ به دست منیز جزنی به فارسی ترجمه شد، از خطر انفجار جمعیت، تولید مواد غذایی، صنعتی شدن بیحد و مرز و پایان یافتن منابع طبیعی و دوراهی بقا و فنایی که بشریت در آستانۀ آن قرار گرفته است، سخن میگوید. دومن یقین اقتصاد سرمایهداری به رشد تصاعدی و همیشگی را با تردید مواجه میسازد و دورنماهایی را ترسیم میکند که نشان میدهند اگر رشد کنونی جمعیت و تولید صنعتی با همین آهنگ تصاعدی ادامه یابد، طی سدۀ آینده تمدن ما با انهدامی کامل و گریزناپذیر مواجه خواهد شد. محتویات این کتاب در پنج فصل تدوین شده است.
دومن در فصل نخست تحت عنوان «آخرین دهههای اسراف» مهمترین تهدیدها و خطرات پیش روی جامعۀ مدرن را به اختصار برمیشمرد: تنزل و پسروی جنس خاک، فرسوده شدن منابع معدنی، فزونی تسلیحات، آلودگی هوا، آلودگی آبها، خطرات برای اکوسیستم و شرایط اقلیمی، انفجار جمعیت، به ویژه جمعیت کشورهای ثروتمند که بیش از دیگران اسرافگر و آلودهگرند و توسعۀ بیپایان تولیدات صنعتی. به نظر نویسنده اینها خطراتی هستند که فقر فقرا و به موازات آن ثروتها، اسرافها و اتلافها را افزایش میدهند. از این رو هشدار میدهد که این ثروت و این اسراف نسبت به فقر فقرا و نسبت به حیثیت و غرور آنها، توهینی غیرقابل دفاع و توجیه است و سرانجام همین است که آنان را به سوی عصیان میراند.
در فصل دوم تحت عنوان «ثروتمندان کشورهای ثروتمند مسئولاند»، علاوه بر افشای این اسرافها و امتیازات، بر مسئولیت فزایندۀ کشورهای ثروتمند و اقتصادهای مسلط تأکید میشود. نویسنده در ابتدای این فصل با انگشت گذاشتن بر دوراهی گریزناپذیر بر سر راه تولیدسرمایهداری که یا باید به رشد و تولید سود تصاعدی ادامه دهد، یا در غیر اینصورت به شکست محکوم شود و کنار برود، نشان میدهد که اقتصاد مصرفی، استفاده روزافزون از اتومبیلهای شخصی، آگهی و تبلیغات و نمونههای افراطی اسرافکاری همگی محصول این سیستم اقتصادی است. دومن در این فصل با تأکید بر واقعیاتی تکاندهنده مانند این مورد که هزینۀ تولید غذای صنعتی برای هر سگ در آمریکا معادل درآمد متوسط یک سرخپوست فقیر است، سعی دارد شکاف و تضاد عمیقی را که جهان سدۀ بیستمی دچار آن است، نشان دهد.
در فصل سوم تحت عنوان «در کشورهای تحت سلطه شورشها گریزناپذیر شدهاند» نشان داده میشود در برابر خودخواهیهای کشورهای توانگر، در کشورهای زیر سلطه عصیانها و شورشها گریزناپذیر گردیدهاند، زیرا در غیر این صورت برای آنها خطر محکومیت به فقر ابدی وجود دارد. نویسنده پیشنهاد میکند که عصیانگران باید از راه تلاش برای دستیابی به استقلال ملی در سایه ایجاد جبهۀ مشترک و با کوشش در بازافزایش دادن بهای مواد اولیه و ملی کردن منابع زیرزمینی خود را از چنگال سلطه نجات دهند.
نویسنده در بخش چهارم تحت عنوان «تجهیز عمومی بقا در کشورهای ثروتمند خودخواه» با حفظ فاصله از اقتصادهای سرمایهداری و سوسیالیستی اقداماتی را برای کشورهای ثروتمند تجویز میکند که خودش نیز به درستی آنها را خیالپردازانه میخواند. از جمله این راهکارها میتوان به این موارد اشاره کرد: الغای بازپسگیری وامها و تأمین تجهیزات رایگان به میزان ۵% درآمد ملی کشورهای پیشرفته، گشودن بازارهای کشورهای ثروتمند به روی محصولات کشاورزی و صنعتی کشورهای فقیر، به صفر رساندن نرخ رشد کشورهای پیشرفته و به تبع آن کاهش مصارف صنعتی و اسرافکاریها، حذف تسلیحات، از نو توزیع کردن درآمدها، وضع مالیات بر نیرو و مواد اولیه، وضع مالیات برای اتومبیلهای شخصی و…
دومن در فصل پایانی و پنجم تحت عنوان «بیعدالتی یا بقا: انسانها و قدرتهای نو» در صدد ترسیم مختصات و ویژگیهای جامعهای نوین است. نویسنده در پایان اظهار میکند پروراندن انسانهای نو و واژگونی درکها و برداشتهای رایج از آموزش، ما را در ساختن جامعهای نو مدد میدهد. برای استقرار چنین جامعهای قوانین اخلاقی نو و اعتقادات نوین لازم است.
رنه دومن، مترجم: منیر جزنی، انتشارات: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، سال نشر: ۱۳۵۳٫.
- نویسنده معرفی کتاب: زهره نجفی