مترجم کتاب: محمد مهدی نصیریان
این کتاب بازتاب دهنده تفکرات و عملکردهای مرتبط با چارچوب جامع توسعه یعنی گزارش توسعه جهانی (۲۰۰۱/۲۰۰۲) و تجارب و روشهای موفق بین المللی در زمینه طراحی و اجرای اسناد فقر است. کتاب پیش رو توسط کارشناسان بانک جهانی تهیه شده و منعکسکننده تجارب کاری آنان در بخشهای مختلف جهان است. اما از نظرات مقامات دولتی چندین کشور آفریقایی و آسیایی و کارشناسان دفاتر مرتبط با سازمان ملل متحد نیز بهره گرفته شده است. هدف این کتاب ارائه راهنماییهای لازم به کشورها در هر دو بعد فرایندهای استراتژی کاهش فقر و نیز محتوای تشخیص فقر و تنظیم استراتژی مقابله با ابعاد مختلف فقر است.
نویسندگان در بخش اول بر تفاوتهای فاحش استراتژی کاهش فقر در کشورها به دلایلی مانند شرایط اولیه متفاوت و نیروهای سیاسی و اجتماعی دخیل در شکلگیری فرایند تهیه استراتژی مذکور تاکید میشود. به نظر میرسد برخی جنبههای این فرایند در میان کشورها مشترک است، که در این بخش بر سه جنبه اصلی تاکید شده است:
۱-اقدامات عمومی اولویتدار: سند کاهش فقر باید بودجه جامع بخش عمومی را که نشان دهنده تخصیصهای هزینهای است ارائه نماید.
۲- نظام مدیریت مصارف عمومی: سند کاهش فقر باید برنامه خود را برای بهبود کارایی، شفاف سازی و پاسخگویی مدیریت مصارف عمومی اعلام کند.
۳- نظامهای پایش و ارزیابی: کشورها و نهادهای کمککننده خارجی بدون اصلاحات اساسی در نظام ارزیابی قادر به تعیین اثربخشی سیاستها و طرحهای کمکی نخواهد بود.
کشورها باید جداول زمانی خود برای امور فنی مربوط به سیاستها و نوع تحلیلهای فقر را که شامل تشخیص فقر و عوامل تولید آن، شناسایی موانع رشد فقرمحور و اینکه آیا سیاستها و طرحهای مهم در جهت کاهش فقر عمل میکنند؟ را تهیه کنند.
فصل دوم بر روشهای تحلیلی اندازهگیری و شناخت ابعاد درآمدی و مصرف ، نابرابری و آسیبپذیری تمرکز دارد. در این فصل انواع روشها اعم از تهیه تابلوی ساده فقر، اجرای رگرسیون آمارهای چرخشی برای بررسی آسیبپذیری، ماتریسهای گذار برای آزمون استواری رتبه بندی رفاه و تجزیه سنجههای نابرابری تشریح شده است. اگرچه تعاریف اندازهگیریها و ابزارهای ارائه شده در این فصل را میتوان برای بررسی ابعاد مختلف رفاه مورد استفاده قرار داد؛ ولی بیشتر مباحث فصل بر موضوعات مصرف و درآمد تمرکز دارد و با سایر جنبههای رفاه به طور حاشیهای پرداخته شده است.
فصل سوم با هدف کمک به کشورها برای ارزیابی میزان موفقیتشان در کاهش فقر تنظیم شده است. نویسندگان در این فصل تمام اطلاعات، ابزارها و مراحل ایجاد نظام پایش فقر را ترسیم میکنند. ابتدا نحوه اجرای دقیق ارزیابی اثربخشی بررسی، و طراحی و پیادهسازی آن توضیح داده میشود. همچنین انواع دیگر ارزیابیها نظیر واکاوی فرایند استراتژی کاهش فقر در بخش بعدی فصل به اختصار مورد بررسی قرار میگیرد. بخش آخر این فصل بر اهمیت انتشار نتایج برای استفادههای بعدی متمرکز است. زیرا نویسندگان بر این باورند اگر نتایج منتشر نشوند و از طریق کانالهای مناسب به اطلاع جامعه نرسند مورد استفاده قرار نمیگیرند و منابع به کار رفته برای کسب این نتایج نیز هدر خواهد رفت. همچنین با توجه به نقشی که بازیگران غیردولتی نظیر پژوهشگران غیردولتی و گروههای ذینفع در طراحی، ارزیابی، پایش و اجرای واقعی، نظارت و استفاده از نتایج دارند، انتشار نتایج ضروری تلقی می شود.
از نظر نویسندگان اهداف استراتژیهای کاهش فقر باید مشخص، قابل اندازهگیری، قابل دسترس، مناسب و دارای زمانبدی باشد، در حالی بسیاری از اهداف تعیین شده در برنامه های کنونی فاقد یک یا دو ویژگی فوق هستند و هزینه دسترسی به اهداف کمی نیز معمولا قابل تعمیم نیستند. لذا نویسندگان با توجه به این موضوع در فصل چهارم برخی روشهای تحلیلی برای کمک به سیاستگذاران در ارزیابی میزان تحقق فنی و مالی اهداف کمی توسعه ارائه داده و بر این نظرند که مجموعه این روشها رافع نقایص یکدیگر هستند و برای تعیین اهداف واقع گرایانه مفید خواهند بود.
با توجه به اهمیت محاسبات آماری در استراتژیهای کاهش فقر فصل ششم به بررسی نقش سیستم ملی آمار در تامین نیازهای اطلاعاتی سند فقر میپردازد که شامل مجموعه سازمانهای تولیدکننده آمار و انواع دادههای موردنیاز سند کاهش فقر است. در این کتاب برای ارزیابی نظام آمار و تولید استراتژی اطلاعات فقر از چارچوب ارزیابی کیفی دادههای صندوق بین المللی پول استفاده شده است. این چارچوب یک قالب رسمی برای ارزیابی عملکرد نظام آماری فراهم میسازد و بر اهمیت ارائه دادهها به کاربران همراه با اطلاعات لازم برای ارزیابی کیفی و بهترین شیوه استفاده از این دادهها تمرکز دارد.
فصل بعد در راستای اجرای سیاستهای حمایتی و تحققپذیر کاهش فقر، رئوس بودجهریزی و مدیریت مالیه عمومی کارآمد را مطرح میسازد. همچنین تاثیر چیدمان نهادها بر نتایج حاصل از مصارف عمومی را بررسی میکند. به علاوه در پاسخ به چالش مشترک مدیران، تحلیلگران بودجه و وزرا در انتخاب شیوه های تامین مالی، راهحلهای ممکن مطرح شده است .
در فصل هفتم رهنمودهایی عملی برای برنامهریزی و اجرای فرایند مشارکت در تهیه سند کاهش فقر ارائه شده است. گامهای تهیه چارچوب اولیه مشارکت عبارتند از ۱- تعامل بین دولت، جامعه مدنی، کارشناسان بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول برای شفاف سازی و تعریف مشارکت و نقش آن در استراتژی کاهش فقر. ۲- ایجاد محیط مناسب از طریق سهیم شدن در اطلاعات و تشویق گفتگوها ۳- گسترش فرایندهای مشارکتی در تمام بخشهای اصلی بدنه اجتماعی و همینطور کلیه سطوح دولتی و ایجاد مکانیسم ارتباطی بین سطوح ملی و محلی، دولت و جامعه مدنی با توجه به گروههای آسیب پذیر و محروم مانند سالمندان ناتوانان، زنان.
بررسی کیفی ساختار حکومت، در تعیین استراتژیهای پایدار و عملی رویارویی با فقر از اهمیت ویژه ای برخوردار است به همین جهت فصل هشتم در واقع ابزار کمکی تیم کاری نمایندگان دولت و جامعه مدنی برای بررسی و تشخیص مسئله است. در این فصل بر بخشهایی از حوزه حکمرانی تاکید میشود.
فقرا در توسعه جامعه مدار به منزله سرمایه و شریک فرایند توسعه اند و نسبت به ایجاد نهادها و تامین منابع خود اقدام میکنند. تجربه نشان میدهد که توسعه جامعه مدار با تکیه مستقیم بر افراد فقیر برای پیشبرد فعالیتهای توسعه ، از توان بالقوه بالاتری در پاسخگویی به نیاز فقرا برخوردار است. شکاف جدی موجود در اقدامات کاهش فقر را از طریق دستیابی سریع به نتایج دیرپا در پایین ترین سطوح و تکمیل چرخه اقتصاد بازار و برنامه های دولت را پر میکند. توسعه جامعه مدار با این ویژگی ها میتواند نقش مهمی در استراتژی کاهش فقر داشته باشد لذا فصل نهم به این مهم اختصاص داده شده است. این فصل شامل مشاوره طولانی با دست اندرکاران مطرح در داخل و خارج از بانک جهانی، مروری بر ادبیات موضوع و تحلیل ۱۲ برنامه موقت جامعهمدار در بخش-ها و مناطق مختلف است.
از آنجا زنان و مردان فقر را به گونه متفاوت تجربه میکنند، درک صحیح از ابعاد جنسیتی فقر میتواند موجب تغییرات اساسی در تعریف اولویتها و برنامههای مداخلهای استراتژی کاهش فقر شود. لذا فصل آخر این کتاب با هدف به حداکثر رساندن تساوی بهرهمندی همه اقشار ضعیف از منافع توسعه طراحی شده است. مباحث این فصل شامل ۴ بخش است که عبارتند از: ۱- یکدستسازی جنسیتی استراتژی کاهش فقر ۲- چگونگی تلفیق فنون تحلیل جنسی جمعآوری دادهها و تحلیل بررسی های تشخیص فقر ۳- تحلیلهای مبتنی بر فقر جنسیتی در تعیین اقدامات عمومی اولویتدار برنامه های کاهش فقر ۴- تلفیق جنسیت در برنامههای ارزیابی و پایش استراتژی کاهش فقر
جمعی از نویسندگان (۱۳۸۷)، راهکارهای کاهش فقر و روشهای علمی و عملی تهیه اسناد فقر و توسعه (مباحث فرابخشی)، تهران: جهاد دانشگاهی.
- نویسنده معرفی کتاب: فاطمه نصیری