نویسنده کتاب: دکتر جمشید پژویان
از اواخر سال ۱۳۶۸ دولت ایران به اجرای سیاستهای تعدیل اقتصادی روی آورده است. این سیاست‌ها که معمولا پس از بروز رشد اقتصادی منفی درکشورها اتخاذ می‌شود، گذشته از اثرگذاری بر متغیرهای اقتصادی کلان، رفع عدم تعادل‌های داخلی و خارجی و ایجاد زمینه‌های لازم برای رشد اقتصادی مستمر، به طور اجتناب ناپذیر توزیع درآمد در کوتاه مدت و میان‌مدت را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به استناد ادبیات موجود آثار برنامه‌های تعدیل بر توزیع درآمد، به ویژه قشرهای فقیر نزاع برانگیزترین جنبه آثار گوناگون این برنامه‌ها را تشکیل می‌دهد و همانطور که در این کتاب مشخص می‌شود، قابلیت پذیرش سیاسی و امکان موفقیت و تداوم این برنامه‌ها در آینده بستگی به این مورد خواهد داشت. کتاب پیش رو در واقع طرح تحقیقی در مورد توزیع مناسب درآمد در ایران است که توسط جمشید پژویان و یک تیم کارشناسی انجام شده است. از آنجا که برای بررسی مقوله توزیع درآمد ابتدا باید از بررسی وضع موجود توزیع درآمد آغاز کرد، بخش اول کتاب به تجزیه و تحلیل توزیع درآمد در ایران اختصاص یافته که شامل چهار فصل است.
فصل اول به بحث درباره برنامه تعدیل ساختاری، هدف‌های کلی آن و سهم بانک جهانی و دولت‌های ذیربط در طراحی این برنامه‌ها و سیاستهای اجرایی آن می‌پردازد. همچنین در این بخش ضمن مرور ادبیات نظری اثرهای توزیعی برنامه‌های تعدیل به خصوص برای فقرا، نشان داده می‌شود که دشواری‌های فنی و مفهومی یا روش‌شناختی، تحلیل‌های تجربی دقیق درباره اثرهای توزیعی هر یک از ابزارهای سیاستی برنامه تعدیل، به ویژه در ارتباط با فقرا را دشوار می‌کند. همچنین در این فصل وضعیت اقتصادی ۷ کشور پیش از تعدیل، اهداف اجرای برنامه‌ها و سپس اثرهای توزیعی اجرای آن در این کشورها بررسی می‌شود.
در فصل دوم ابتدا توزیع درآمد و الگوی مصرف جامعه‌های شهری و روستایی در طی دوره سال‌های ۶۸-۶۲ بررسی شده است. پژویان در این فصل در پی آن است که با یک برخورد اثباتی جایگاه و موضع قشرهای مختلف و به خصوص آسیب‌پذیر را در نظام توزیع اواخر دهه ۶۰، شناسایی کند. همچنین این نکته را بررسی می‌کند که در صورت برقراری نظام بازار آزاد و حذف کمک‌های حمایتی دولت، با استناد به وضعیت تغذیه جوامع شهری و روستایی، قشرهای آسیب‌پذیر چگونه متاثر خواهند شد و چه موضعی خواهند گرفت؟ وی برای پاسخ به این پرسش زمینه‌های اطلاعاتی زیر را فراهم کرده است: نواحی تمرکز قشرهای آسیب‌پذیر، نحوه توزیع اقشار آسیب‌پذیر در گروه‌های شغلی، دارایی ها و اقلام مصرفی این قشر چیست؟ با چه دشواری ها و خطراتی روبه رو هستند و …..
از نظر وی با فرض شناسایی اقشار آسیب‌پذیر باز هم امکان دارد فرد یا افرادی به رغم داشتن رفاه نسبی بالا صرفا به لحاظ داشتن یکی از این خصیصه‌ها تحت پوشش حمایتی قرار بگیرد و یا عده‌ای از گروه‌های آسیب‌پذیر خارج از نظام حمایتی قرار گیرند. بنابراین نظام حمایتی باید بر مبنای چنان ضابطه محکمی شکل گیرد که احتمال وقوع حالت فوق را به حداقل برساند. از نظر وی سیاستهای حمایتی چنانچه بتواند به طور مستقیم قشرهای آسیب‌پذیر را هدف قرار دهد سریعتر منجر به کاهش فقر خواهد شد و از این حیث بر سیاستهای حمایتی عام تاکید می‌کند.
از نظر پژویان اجرای سیاستهای تعدیل، قشرهای آسیب‌پذیر را در تامین کالاهای اساسی زندگی دچار مشکل خواهد کرد، لذا قسمت اعظم این فصل را به شناسایی الگوی مصرف این اقشار اختصاص می‌دهد و امکان‌پذیری حذف سوبسیدهای نان، مرغ، گوشت، روغن نباتی، تخم مرغ، قند و شکر، برنج، شیر، پنیر و نان را به تفصیل بررسی می‌کند.
باتوجه به اینکه اساسا در کشورهای جهان سوم و از جمله ایران مخارج غذایی سهم عمده‌ای از کل مخارج قشرهای کم درآمد را به خود اختصاص می‌دهد و در صورتی که این قشرها با کاهش درآمد یا با شرایط تورمی مواجه شوند نسبت به کاهش مخارج غذایی مقاومت بیشتری نشان می‌دهند، بر این اساس برای شناسایی گروه‌های آسیب‌پذیر ابتدا با بررسی شرایط تغذیه‌ای جامعه سعی می‌کند با شناختی از وضعیت تغذیه‌ای، تصویری از کلیت فقر در کشور ارائه دهد و سپس با استفاده از نتایج به دست آمده و به خصوص با شناخت وضعیت تغذیه‌ای گروه‌های کم‌درآمد توصیه‌هایی سیاستی ارائه دهد.
فصل آخر این بخش همان ماخذ استفاده شده در این بخش است.
با توجه به اهمیت نقش نظامهای حمایتی در ارتقای کیفی وکمی سطح زندگی مردم، بخش دوم به بررسی طرح‌های حمایتی بلندمدت حمایت از این اقشار در ایران اختصاص داده شده است. هدف اصلی این بخش از تحقیق، بررسی نحوه ارائه خدمات سازمانهایی است که به نحوی با مسئله حمایتهای بلند مدت از قشرهای آسیب‌پذیر جامعه به طور مستقیم سروکار دارند.
این بخش شامل ۵ فصل است که نویسنده در ۴ فصل نخست به بررسی سازمان‌های صندوق‌های تامین اجتماعی، سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد امام خمینی و بنیاد امور مهاجرین سازمان، به لحاظ وضع موجود، قوانین، بودجه جاری سازمان، منابع درآمدی، سیاستهای حمایتی هر سازمان، پیش‌بینی هزینه های پرداختی و منابع درآمدی آن‌ها پرداخته است. همچنین پژویان با توجه به نرخ تورم، افزایش جمعیت و به طور کلی وضعیت اقتصادی برای تسریع در حذف حمایتهای کوتاه مدت دولت، و تمرکز حمایتهای بلندمدت بر قشرهای آسیب‌پذیر، پیش‌بینی‌ها توصیه‌های برای هر سازمان ارائه کرده است. به علاوه این بخش می‌تواند جهت برآورد هزینه دولت در پرداخت‌های انتقالی به سازمان‌های ذیربط برای حفظ قدرت خرید قشرهای آسیب‌پذیر برای چندسال آینده مورد استفاده قرار گیرد.
فصل آخر این بخش نیز شامل ضمایمی مانند اصل ۲۱۱ قانون اساسی ایران، لایحه قانونی تشکیل سازمان بهزیستی کشور، ماده ۱۷ مربوط به بخش حمایتی، توانبخشی و وضعیت مهاجرین است.
پژویان، جمشید(۱۳۷۳)، سیاستهای حمایتی از قشرهای آسیب‌پذیر، تهران: معاونت امور اقتصادی وزارت اقتصاد و دارایی.
- نویسنده معرفی کتاب: فاطمه نصیری