نویسنده کتاب: علی جان رحمانی یزدی
کتاب «شیعه‌ها، هزاره‌ها، محرومیت‌زدایی» تألیف رحمانی یزدی به موضوع فقر شیعیان منطقه هزاره در افغانستان می‌پردازد. این کتاب را می‌توان تلفیقی از یافته‌های علمی و آموزه‌های دینی دانست که دیدگاهی مختلط از مفهوم فقر و مواجهه با آن به دست می‌دهد. به عبارت دیگر کتاب در فصول مختلف خود به دنبال اثبات این موضوع است که اولاً فقر صرفاً محرومیت مادی نیست و محرومیت از مباحث معنوی نیز در قلمرو فقر می‌گنجد و دوما آنکه راه مواجهه با فقر صرفاً بهبود امکانات مادی نیست، بلکه سرمایه انسانی مهم‌ترین ضرورت توسعه است. بااین‌حال ارزش‌های اخلاقی نیز از منظر این کتاب جزو سرمایه انسانی محسوب می‌شود. شاید این جمله از قول رهنمون به بهترین نحو دیدگاه نویسنده را تشریح کند: «وقتی ثروت از دست رفت چیزی از دست نرفته است اما وقتی سلامت از دست برود چیزی ازدست‌رفته است ولی آنگاه‌که حسن اخلاق از دست برود همه‌چیز ازدست‌رفته است».
این کتاب در چهار بخش و ۱۳ فصل تنظیم شده است. بخش اول کتاب به کلیات موضوع فقر، تعریف و انواع آن، نقش افراد، جامعه و دولت در فقرزدایی می‌پردازد. بخش دوم کتاب به عوامل خاص شکل‌گیری فقر در منطقه هزاره می‌پردازد و موضوعاتی همچون دگرگونی ارزش‌ها در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و معنوی را مورد بررسی قرار می‌دهد. بخش سوم به صورت خاص به نقش محرومیت سیاسی در فقر پرداخته و نهایتاً در بخش چهارم با سه فصل موضوعات فرهنگی فقر، راهکارهای توسعه فرهنگی و مسئولان آن را مورد بحث قرار می‌دهد.
کتاب عوامل اصلی مادی فقر در «هزاره‌جات» را شش عامل نداشتن آب کافی و زمین مناسب، روستایی بودن منطقه، اقلیت بودن هزاره‌ها، عدم اشتغال، عدم تحصیلات و در نهایت رشوه و مالیات کمرشکن عنوان می‌کند. فصل اول تبعات فقر را به چهار حوزه تبعات زیستی، تبعات فرهنگ و اجتماعی، تبعات بهداشتی و مناقشات اجتماعی تقسیم می‌کند. بخشی از فصل دوم سنت‌گرایی، قابل‌جمع نبودن دنیا و آخرت و جبرگرایی را ابعاد تفکر محرومیت زا در هزاره می‌داند. در بخش طرح‌های دولتی از منظر کتاب اصلی‌ترین فعالیت دولت اشتغال‌زایی است. از این منظر منابع اشتغال‌زا عبارت از زراعت، صنعت، خدمات، اعزام کارگر به خارج، آموزش فنی و حرفه‌ای و تأمین امنیت است. بخش بزرگی از فصل چهارم این کتاب تحت عنوان «جامعه و راهکارهای فقرزدایی» به مالیات شرعی اشاره دارد. به عبارت دیگر از منظر کتاب نقش جامعه در مواجهه با فقر پرداخت شرعیات است.
بخش دوم کتاب بر عوامل درونی (ارزش‌های اجتماعی) محرومیت تأکید دارد. «ارزش‌ها آنگاه عامل برخورداری می‌گردد که به صورت فرهنگ در جغرافیای رفتار مردم برقرار بماند ولی اگر براثر عوامل مختلف تغییر یابد و به شکل ضد ارزش‌ها آشکار گردد یا ارزش‌های درجه سوم جای ارزش‌های نخستین را بگیرند طبیعی است که عامل محرومیت و عقب‌افتادگی خواهند شد. از منظر کتاب تغییر ارزش‌ها در افغانستان به دلیل «تهاجم فرهنگ مادی و ضد خدایی کمونیستی»، فروپاشی نظام حکومتی، جنگ فراگیر و طولانی‌مدت، شکل‌گیری طالبان، فقر و بازگشت مهاجران است. از منظر کتاب ضد ارزش‌های اقتصادی شامل احتکار آب‌وخاک، مالکیت مطلق (عدم پرداخت شرعیات) و اسراف است. دگرگونی‌های ارزشی اجتماعی نیز شامل بدخواهی، کینه‌توزی، منطقه‌گرایی، ناسپاسی و خودمحوری می‌شود.
بخش سوم کتاب به محرومیت سیاسی شیعیان هزاره و راهکارهای مشارکت سیاسی آنان می‌پردازد. از منظر کتاب «در طول تاریخ افغانستان، سیاست هویت قومی و قبلیه‌ای داشته است» بنابراین قومیت هزاره‌ها یکی از دلایل محرومیت سیاسی آنان بوده است. تعصبات مذهبی، فرهنگ انزوای سیاسی شیعیان و فقر مردم هزاره دلایل دیگر محرومیت سیاسی آنان بوده است. پیامد عدم مشارکت سیاسی هزاره‌ها در نهایت محرومیت اقتصادی و فرهنگی بوده است. کتاب شکل‌گیری رهبری دینی و سیاسی، وحدت رهبری، اصلاح ساختار سیاسی، توسعه روابط اجتماعی، بصیرت سیاسی، فرهنگ خدمتگزاری، توسعه نهادهای مدنی، ایجاد هویت ملی و رشد فرهنگ سیاسی را به عنوان راهکار مشارکت سیاسی شیعیان هزاره مطرح می‌کند.
بخش چهارم کتاب نیز به محرومیت فرهنگی هزاره‌ها می‌پردازد. از منظر کتاب «فرهنگ مجموعه پیچیده‌ای است که شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، قوانین، سنن و بالاخره تمام عادات و رفتار و ضوابطی است که فرد به عنوان عضو جامعه از جامعهٔ خود فرامی‌گیرد و در برابر آن جامعه وظایف و تعهداتی بر عهده دارد». از منظر کتاب فرهنگ بر اساس کارایی آن به دو دسته ضعیف و قوی تقسیم می‌شود و نتایج فرهنگ ضعیف شامل خود فراموشی، ناتوانی، عدم عبرت از تاریخ، لجاجت، خودمحوری و غیره می‌شود. فصل دوم این بخش عوامل اصلی رشد فرهنگی را شامل آموزش، تربیت و کارآموزی می‌داند. بخش قابل توجهی از این فصل به تشریح اهمیت نظام آموزش‌وپرورش در رشد فرهنگ می‌پردازد.
رحمانی یزدی، جانعلی (۱۳۸۲)، شیعه‌ها، هزاره‌ها، محرومیت‌زدایی، قم: موسسه انتشارات مشهور.
- نویسنده معرفی کتاب: سعید هراسانی