مولف کتاب: معاونت پژوهش و برنامهریزی، اداره کل برنامه و بودجه، دفتر مطالعات و تحقیقات
این کتاب به همت معاونت پژوهش و برنامهریزی گردآوری و چاپ شده است و حاصل اولین گردهمایی معرفی دستاوردهای تحقیقاتی کمیته امداد امام (ره) است. این گردهمایی با هدف معرفی فعالیت‌های تحقیقاتی و ارائه نتایج پژوهش‌های انجام شده به جامعه علمی و دست‌اندرکاران نظام اجرایی کشور و نیز فراهم آوردن زمینه ارتباط متقابل با مراکز علمی و تحقیقاتی است. چنین گردهمایی زمینه‌ساز شناخت عوامل فقر زا و مقابله با آن‌ها است.
همان‌طور که از عنوان این کتاب مشخص است، کتاب شامل خلاصه‌ای از گزارشهای تحقیقاتی است که توسط اساتید و پژوهشگران مختلف نوشته شده است. از میان عناوین این گزارش‌ها، تنها دو گزارش به مسئله فقر اشاره دارد که توضیح آن در ادامه می‌آید.
یکی از آن‌ها با عنوان «شناخت عوامل فقر خانواده‌های تحت پوشش کمیته امداد» نوشته شده توسط محمدرضا حافظ نیا است. این تحقیق به اقتضای وظایف سازمانی کمیته امداد امام خمینی و در محدوده مناطق مختلف جغرافیایی کشور به دنبال شناسایی علل و عوامل پیدایش فقر در میان خانواده‌های تحت پوشش کمیته امداد است.
برخی از متغیرهای این تحقیق شامل نگرش ایدئولوژیکی فرد به مسئله فقر، سواد فرد و تحصیلات، همیاری اجتماعی، بنیادهای زیستی مثل نوع اقلیم، شیوه معیشت و… است. جامعه آماری آن، سرپرستان و روسای خانوارهای عادی تحت پوشش کمیته امداد امام در سال ۱۳۷۰ است که از میان آن‌ها مجموعاً ۲۸۳۵ نفر مورد مطالعه قرار گرفته است و با روش پرسشنامه و مصاحبه و مشاهده داده‌ها گردآوری شدند.
خلاصه نتایج این تحقیق نشان داده است که نگرش اعتقادی فرد نسبت به مسئله فقر و پایین بودن سطح سواد و تخصص و دست نیافتن به فرصت‌های آمورشی، دست نیافتن به شغل درآمدزا در فقیر شدن خانواده و ماندگاری فقر مؤثر بوده است. داده‌ها نشان داده است که ۸۵ درصد از سرپرستان خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد بی‌سوادند. عوامل اقتصادی نظیر نداشتن فرصت شغلی، پایین بودن سطح درآمد، تورم، سیاست‌های اقتصادی بازار در سطح ملی و منطقه‌ای، نظام مالکیت و شیوه‌های معیشتی سنتی در پیدایش زندگی فقیرانه خانوارهای مورد مطالعه مؤثر بوده است. عوامل اجتماعی نظیر روابط مالک و زارع، پایگاه اجتماعی سرپرست خانوار و اولیاء وی، بعد خانوار و فرهنگ جامعه و تسلسل فقر در خانواده باعث پیدایش این نوع زندگی برای آن‌ها شده است. محرومیت از خدمات اجتماعی نظیر آموزش، بهداشت و درمان، جاده، رسانه‌های خبری، برق و آب و همچنین کاستی بنیادهای زیستی نظیر آب‌وخاک و اقلیم مساعد، فضا و منابع طبیعی مانع از ارتقاء اقتصادی خانواده‌ها شده است.
دیگر مقاله تحت عنوان «نگاهی به مسئله فقر و محرومیت در ایران» نوشته دکتر حسین عظیمی است. نویسنده در برآورد حجم فقر و محرومیت کشور در سال‌های پیش از انقلاب به اولین مطالعه جامع مسئله فقر در کشور اشاره دارد که بر اساس آمارهای مصرف خانوارهای شهری و روستایی ایران طی سال‌های ۱۳۵۴ و ۱۳۵۳ است که موسسه برنامهریزی ایران آن را انجام داده بود. در این مطالعه جمعیت کشور ۸/۳۰ میلیون نفر، ۹/۱۲ میلیون نفر شهری و ۹/۱۲ میلیون نفر روستایی برآورد شده بود و طی برآوردها ۴۷ درصد از جمعیت شهری و ۴۸ درصد از جمعیت روستایی کشور دچار فقر تغذیه‌ای بوده‌اند. سپس نویسنده با دیگر اطلاعات موجود وضعیت کلی فقر و محرومیت کشور را در دهه ۵۰ و ۶۰ بر اساس شاخص‌های تولید و مصرف سرانه برآورد کرده است.
در انتها نویسنده بیان می‌کند که به‌طور خوش‌بینانه‌ای حجم خانوارهای محروم در سال ۱۳۶۵، ۵/۲ میلیون نفر خانوار بوده است. تشدید نرخ تورم و تشدید رکود اقتصادی در سال‌های ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ نیز حتماً باعث گسترش قابل توجه حجم محرومیت شده و بر این عدد افزوده شده است. همچنین نویسنده بر اساس شاخص‌های وضعیت مسکن هم به عدد ۲۲۸/۲ میلیون خانوار محروم رسیده است و این عدد برای سال ۱۳۶۷ به حدود ۳ میلیون خانوار- ۱۵ میلیون نفر جمعیت- رسیده است.
نویسنده در جمع‌بندی این مقاله بیان کرده است پوشش سازمان‌های حمایتی در نسبت به فقر و محرومیت جامعه بسیار محدود بوده و اگر مبارزه با فقر و محرومیت در اولویت برنامه‌های توسعه کشور نباشد، فاجعه‌ای بزرگ برای جامعه و انقلاب اسلامی ایران نمود خواهد یافت. پس لازم است که برنامهریزی توسعه کشور بر اساس وضعیتی متعادل از افزایش تولید و رسیدگی به محرومین استوار شود تا جامعه‌ای سالم‌تر و با رفاه نسبی بالا نمایان شود.
معاونت پژوهش و برنامهریزی، اداره کل برنامه و بودجه، دفتر مطالعات و تحقیقات (۱۳۷۳) خلاصه گزارشهای تحقیقاتی کمیته ام‍دادام‍ام خمینی (ره)، ت‍ه‍ران: کمیته ام‍دادام‍ام خمینی (ره).
- نویسنده معرفی کتاب: راضیه شیخ رضایی