حاشیه‌نشینی و فقر
این روزها بار معنایی حاشیه‌نشینی و حاشیه‌نشینان دچار تغییرات اساسی شده است. تا پیش از اعتراضات آبان اغلب تصور می‌شد حاشیه‌نشینان مردمی فقیر و منفعل هستند که شایسته لطف و عنایت دولت و مردم نیکوکار می‌باشند. اما امروز همه باور دارند که حاشیه‌نشینان نیروی اجتماعی بالقوه‌ای محسوب می‌شوند که می‌توانند در هر بزنگاه کل معادلات جامعه ایران را درهم ریزند. با این تغییر نگرش، شناخت ماهیت مناطق اسکان غیررسمی و گروه‌های حاشیه‌نشین و نابرخوردار از اهمیت بسیار برخوردار است.
در مناطق حاشیه‌نشین چهره فقر شدیداً نمایان است و میزان زادوولد و مرگ‌ومیر کودکان و نوزادان، ناهنجاری‌ها و مرگ‌ومیر عمومی بالاست. در مطالعات شهری می‌توان ویژگی‌های مناطق اسکان غیررسمی را به این شرح بیان نمود:
- واحدهای مسکونی رو به ویران، فرسوده با تجهیزات ناقص؛
- تسلط فرهنگ فقر و انعکاس آن در رفتارهای اجتماعی مردم؛
- فقر اقتصادی مردم؛
- ایجاد مرزهای پردوام در اطراف محله و منزوی شدن مردم از سایر طبقات شهری؛
- گوشه‌گیری مردم از همه جریانات شهری؛
- عدم توجه و بی‌اعتنایی سازمان‌های مسئول به احتیاجات محله؛
- سهم بالای مهاجرین روستایی؛
- محصور و محدود در مکان جغرافیایی مشخصی؛
- پیوند ساکنین حول منافع مشترک؛
- برخورداری از الگوهای مشترک در روابط اجتماعی و اقتصادی؛
- تجانس گروهی و همبستگی نسبتاً بالایی به‌خصوص در مواجهه با مسائل مشترک و افراد خارج از اجتماع خود؛
- ایجاد نهادهای خاص خود؛
- کنترل قابل‌توجه یکدیگر؛
- دارای ترکیب جمعیتی جوان؛
- برخورداری از روحیه‌ای بسیار قوی جهت همکاری در ساختن محیط مسکونی خود و در برابر عملیات تخریب محله؛
- بی‌اعتمادی به افراد غیر ساکن در منطقه؛
- گذران اغلب اوقـات خـود خـارج از چارچوب مسکونی به دلیل عدم وجود فضای کافی؛
- برخورداری از هنجارهای اجتماعی و شیوع مسائل و مشکلات اجتماعی بیش از متـن اصلی شهر (پیران، ۱۳۶۶).
گاهی حاشیه‌نشینی معادل زاغه‌نشینی و حلبی‌آبادها محسوب می‌شود.زاغه‌ها و حلبی‌آبادها، تأسف‌بارترین شکل حاشیه‌نشینی و حاصل توسعهٔ آشفته و بی‌قوارهٔ شهرها است. چارلز آبرامز، کارشناس معروف مسکن از مفهوم زاغه‌ها و مناطق زاغه‌نشین تعبیری به این شرح ارائه می‌دهد:«ساختمان و یا بخشی از شهر که در آن ویرانی، نارسایی عرضه خدمات درمانی، تراکم زیاد در واحدهای مسکونی، فقدان آسایش لازم و خطرات ناشی از عوامل طبیعی نظیر سیل دیده می‌شود و می‌تواند به‌عنوان زاغه و یا مناطق زاغه‌نشین معرفی گردد»(شکویی، ۱۳۵۵). بنابراین تعریف می‌توان محله‌های فاقد تجهیزات شهری (آب، برق، مدرسه، درمانگاه، وسایل مناسب حمل‌ونقل عمومی) را در ردیف زاغه‌نشین طبقه‌بندی کرد. البته بسیاری از این ویژگی‌های را در مناطق حاشیه‌نشین نیز می‌توان یافت.
در تحلیل شکل‌گیری اسکان غیررسمی یا حاشیه‌نشینی تا کنون نظریه‌های مختلفی ارائه شده و پژوهشگران بر اساس دیدگاه‌های مختلفی این پدیده را تبیین نموده‌اند و به دلایل مختلفی از جمله: مهاجرت، فقر، بیکاری، کمبود مسکن و روابط مرکز-پیرامون اشاره کرده‌اند.
حاشیه‌نشینی شهری یا اسکان غیررسمی، یکی از مسائل مرکب شهری و اجتماعی در اغلب کشورهای جهان محسوب می‌شود. این پدیده در بعضی جوامع معلول کشش طبیعی قطب‌های صنعتی، شغلی، رفاهی و اداری و در بعضی اجتماعات، مولود مهاجرت روستائیان و جاذبه زندگی شهری و در بعضی دیگر حاصل افزایش سرسام‌آور جمعیت در ارتباط با اوضاع اقتصادی و گاهی نیز ناشی از مجموعه‌ای از این عوامل است. در یک ارزیابی کلی علل و عوامل شکل‌گیری مناطق اسکان غیررسمی در ایران را می‌توان به ترتیب زیر فهرست کرد:
- عوامل ساختاری شامل فرایندهای کلان اقتصادی که به تولید فقر و نابرابری در ساختار ناکارآمد منجر می‌شود؛
- علل سازمانی شامل فقدان نظام یکپارچه مدیریت توسعه شهری و ناکارآمد بودن سیستم اداری جامعه است؛
- فقدان سیستم‌های حمایتی و مشارکتی که اشاره دارد به ناکارآمدی نظام‌های حمایتی و ناتوانی در به‌کارگیری توانمندی‌های محلی؛
- فساد و زمین‌خواری که از طریق عدم کنترل و نظارت بر مصرف درست زمین و دلالی به رشد بادکنکی قیمت زمین و مسکن منجر می‌شود؛
- ناکارآمدی سیاست‌های مسکن در زمینه اسکان غیررسمی از جمله استفاده از قوه قهریه به‌منظور تخریب مناطق اسکان غیررسمی.
***
در هفته‌ای که گذشت، اخبار زیر جلب توجه می‌کند:
- به گزارش خبرگزاری ایسنا، مدیرکل کمیته امداد امام خمینی (ره) استان زنجان گفت: چالش‌های اقتصادی، مراجعات به این نهاد را افزایش داده است.
- جهش ۳۰ تا ۴۰ درصدی قیمت برخی از کالاها و خدمات در بازار بعد از گرانی بنزین و همچنین آثار تورمی یارانه پرداختی دولت، خیلی‌ها را نسبت به آینده بازار بدبین کرده است.
- رئیس سازمان برنامه‌وبودجه با اشاره به افزایش ۱۵ درصدی دریافتی همه شاغلان و بازنشستگان در سال آینده، گفت: البته یک رقمی هم با عنوان هم‌ترازی به بازنشستگان و شاغلان پرداخت می‌شود.
- گزارش مرکز آمار از تورم آبان‌ماه نشان می‌دهد محدوده تغییرات تورم ۱۲ ماهه در گروه عمده «خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات بین ۶/۵۳ درصد برای دهک اول تا ۵/۶۱ درصد برای دهک دهم است.
- نرخ Neet درحالی در کشورهای توسعه‌یافته حدود ۲ تا ۱۰ درصد بوده که این میزان طی سال ۹۷ در ایران، نزدیک به ۳۰ درصد (جمیعتی برابر ۱/۳ میلیون نفر جوان ۱۵ تا ۲۴ ساله) بوده است.
- مدیرعامل جمعیت امام علی گفت: فرودستان جایی در سیاست‌گذاری دولت‌ها ندارند. طبقه فرودست به‌ویژه در حاشیه شهرها مدت‌هاست که فراموش شده‌اند. مهم‌ترین نداشته آن‌ها کورسوی امید است.
- دبیرکل سازمان ملل متحد در پیامی برای مبارزه با فقر، اظهار کرد: آینده پایدار دست نیافتنی است، مگر اینکه جهانی‌سازی به نفع کودکان، خانواده‌ها و جوامع باشد. وی افزود: بیش از ۷۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان، درآمد روزانه کمتر از ۹۰/۱ دلار دارند.
- معاون طرح و برنامه وزارت صنعت، معدن و تجارت گفت: برنامه توسعه صنعتی، معدنی و تجاری ۱۲ استان کمتر برخوردار، نهایی و ابلاغ شد.
- به گزارش خبرگزاری ایسنا، نماینده مردم سقز و بانه در مجلس شورای اسلامی گفت: ساماندهی وضعیت کولبران در گرو فعال شدن واردات در مرز سیرانبند است.
- نماینده مردم بابل در مجلس شورای اسلامی، اظهار داشت: شفافیت امری لازم و ضروری است و ثبت اموال مسئولان در سامانه مربوطه نیز در راستای تحقق شفافیت است که نمایندگان نیز از این موضوع استقبال کرده‌اند.
- معاون سازمان ثبت اسناد و املاک کشور گفت: ۸۰ درصد عرصه کشور را اراضی ملی تشکیل می‌دهد که اگر در سامانه کاداستر جانمایی شود، دیگر دلال و زمین‌خوار باقی نخواهد ماند.
- کواکبیان در توضیح اظهارات اخیرش در مورد وجود پرونده ۹۴۷ میلیون دلاری صداوسیما که گم شده، گفت: این موضوع را در دیدار با آقای رئیسی نیز گفتم و تأکید داشتم قوه قضائیه باید به همه پرونده‌ها بدون هیچ‌گونه جانبداری رسیدگی کند.
- سامانه اموال مازاد بانک‌ها، با حضور وزیر امور اقتصادی و دارایی رونمایی شد. در این سامانه اطلاعات مربوط به اموال مازاد ۱۸ بانک دولتی و خصوصی وجود دارد و مهم‌ترین هدف ایجاد آن، شفافیت و تعیین دقیق مشخصات املاک در اختیار بانک‌ها است.
- مدیرکل دفتر موسیقی وزارت ارشاد گفت: موسیقی از فقدان «سند جامع» رنج می‌برد. مراجعی که کار صدور مجوز را در ارشاد و جاهای دیگر انجام می‌دهند، مراجع چندگانه‌ای هستند.
- نماینده مجلس گفت: امروز اگر از اطلاع‌رسانی رسمی درباره تعداد کشته‌شدگان و افرادی که در ناآرامی‌های اخیر دستگیر شده اند، امتناع کنیم، رسانه‌های معاند اطلاعات غلط در اختیار مردم قرار می دهند.
- امید علی پارسا رئیس سازمان امور مالیاتی در پنجمین اجلاس هفتمین دوره هیئت نمایندگان اتاق اصناف ایران، اظهار کرد: درآمد مالیاتی کشور ماهیانه ۱۰ تا ۱۰ و نیم هزار میلیارد تومان است.
- مدیرکل دفتر ارزیابی عملکرد، بازرسی و پاسخگویی به شکایات وزارت بهداشت گفت: دانشجویان متخلف در زمینه صندلی فروشی دانشگاه‌های علوم پزشکی از تحصیل محروم می‌شوند و حوزه قضایی نیز به تخلف افراد رسیدگی می‌کند.
- رئیس دیوان محاسبات در همایش روز حسابدار، گفت: تا کنون اسناد و صورت‌های مالی ۱۰ درصد از دستگاه‌ها را آن‌هم به صورت نیمه‌آنلاین می‌توانیم ببینیم.
- وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به‌مناسبت فرا رسیدن دوازدهم آذرماه روز جهانی معلولان، در پیامی گفت: دسترسی عادلانه همهٔ شهروندان به رفاه، بدون مبارزه با فساد امکان پذیر نیست.