مشکل نظام آموزشی از نظر برندگان نوبل ۲۰۱۹ اقتصاد: طبقه متوسط قربانی نخبه گرایی در نظام آموزشی استمهر ۱۶, ۱۳۹۹

میزان یادگیری دانش آموزان فاصله بسیار زیادی با محتوای کتب درسی دارد. شکاف یادگیری موجب سرخوردگی دانش آموزان، بی انگیزه شدن آنها، از دست رفتن اعتماد به نفس و حتی ترک مدرسه می شود.

هدف نظام آموزشی تربیت دانش آموزان برای تحصیل در دانشگاه های برتر دولتی است. این هدف تنها برای درصد اندکی قابل تحقق است. این هدف همان چیزی است که برندگان نوبل آن را نخبه گرایی در نظام آموزشی می نامند.

سه برنده جایزه نوبل اقتصاد به نام آبهیجیت بنرجی[۱] (هندی) و استر دوفلو[۲] (فرانسوی)، مایکل کرمر[۳] (آمریکایی) برای اصلاح نظام آموزشی راهبرد مشخصی را طراحی نموده‌اند. بنرجی و دوفلو استاد اقتصاد در مؤسسه فناوری ماساچوست ( MIT) و از مؤسسان آزمایشگاه اقدام برای مبارزه با فقرِ عبداللطیف جمیل (Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab) و از پیشگامان تدوین آزمون‌های میدانی به شمار می‌آیند که روشی مهم در ارزیابی سیاست‌های توسعه است. آنها از روش «کارآزمایی یا آزمون‌های تصادفی کنترل‌شده»[۴] استفاده کردند تا به این پرسش پاسخ دهند که چرا گروه‌های کم‌درآمد و فقیر از آموزش خوب برخوردار نیستند؟

هدف مطالعات این سه اقتصاددان، مقابله با انواع فقر ازجمله فقر آموزشی است و برای یافتن پاسخ مناسب، سیاست‌های مختلفی را در محیط‌های تحت‌کنترل آزموده‌اند. برای مثال، برای بهبود آموزش در ۱۸ کشور فقیر از جمله، روستاهای هند، مراکش،کنیا، اندونزی، ماداگاسکار،پاکستان ،بنگلادش و بسیاری از کشورهای در حال توسعه فعالیت کرده اند. آنها در آزمون‌های میدانی، راهکارهای مختلفی را برای بهبود نظام آموزشی به‌کار گرفتند و به این نتیجه رسیدند که نظام آموزشی از آمریکا تا هند و کنیا یک مشکل مهم دارد: «انتظارات غیرواقعی». اهدافی برای نظام آموزشی طراحی شده است که درصد اندکی از دانش‌آموزان می‌توانند به آنها دست‌یابند. به عبارت دیگر، نظام آموزشی مبتلا به بیماری «نخبه‌پروری» شده است و راهبرد اصلاحی‌اش، واقع‌گرایی در اهداف و بنا کردن نظام آموزشی برای طبقات متوسط و کم‌درآمد است.

عدم‌انطباق پایه تحصیلی با میزان یادگیری

برندگان نوبل اقتصاد ابتدا در هند و سپس در سایر کشورها نشان دادند که دانش آموزان بسیار کمتر از آنچه در کتب درسی نوشته شده است یاد می گیرند. این شکاف یادگیری (Learning Gap) موجد مشکلات اساسی در نظام آموزشی شده است. مؤسّسه مردم‌نهاد پریثام[۵] تحقیق گسترده‌ای در هند انجام داد که نشان می‌داد تفاوت فاحشی میان آموخته‌های دانش‌آموزان و سطح سواد پایه تحصیلیِ آنان وجود دارد. این مؤسّسه در سال ۲۰۰۵ مهارت‌های درسی ۷۰۰ هزار دانش‌آموز را مورد سنجش قرار داد. نتایج این آزمون نشان داد که :

مهارت خواندن ۴۲ درصد کلاس پنجمی‌ها در سطح کلاس دوم دبستان بود.

۶۸ درصد آنان نمی‌توانستند دو عدد را برهم تقسیم کنند.

۴۴ درصد دانش‌آموزان ۷ تا ۱۲ سال یک پاراگراف ساده را به‌درستی نمی‌خواندند.

این نتایج چنان تکان‌دهنده بود که استاندار یکی از ایالات هند به پریثام مأموریت داد این گزارش را سالیانه تهیه و نتایج  آن را باکارشناسان و دانشگاهیان به بحث و تبادل نظر بگذارد.[۶]

شکاف یادگیری در ایران و نخبه پروری

شکاف یادگیری در ایران تاکنون به طور مشخص محاسبه نشده است. اگر نتایج امتحانات نهایی در پایه دوازدهم  به شکل عمومی منتشر می شد یا موسسه ای غیر دولتی همچون پریثام میزان آموخته ها ی دانش آموزان را مورد ارزیابی و سنجش قرار می داد  می توانستیم میزان فاصله یادگیری با محتوای کتب درسی را محاسبه کنیم. اما با کمک شواهد زیر میتوان  شکاف یادگیری  و نخبه پروری  را در ایران نشان داد.

درصد دروس اختصاصی و عمومی رشته های ریاضی و تجربی در کنکور۹۶=بیش از۹۰ درصد داوطلبین  نمی توانند به سوالات پاسخ دهند.

رتبه پایین ایران در مطالعه تیمز و پریلز

کسب مقام برتر ایران در تمامی المپیادهای جهانی

با توجه به درصد پاسخ صحیح دانش آموزان شرکت کننده در کنکور سال ۹۶ در جدول[۷] زیر، می توان برآوردی از میزان شکاف یادگیری بدست آورد.

همانطور که در جدول فوق دیده می شود ۸۰ درصد از ۱۳۷ هزار داوطلب رشته ریاضی به کمتر از ۱۰ درصد از سوالات پاسخ صحیح داده اند. به بیان دیگر از نمره ۲۰، “دو” گرفته اند. وضعیت در دروس اختصاصی مانند شیمی و فیزیک به همین صورت است .بیش  از ۹۰ درصد داوطلبین رشته ریاضی به کمتر از ۵۰ درصد از سوالات پاسخ صحیح داده اند. به بیان دیگر بیش از ۹۰ درصد داوطلبین در دروس اختصاصی نمره ده نگرفته اند. جالب این است که در دروس عمومی زبان فارسی و معارف اسلامی همین وضعیت دیده می شود. یعنی ۹۹ درصد از داوطلبین  در درس زبان فارسی نمره ده یا کمتر از ده گرفته اند. لازم به ذکر است که دانش آموزان رشته ریاضی در همه مدارس به عنوان دانش آموزان برتر درسی شناخته می شوند.

بنابر جدول فوق ، عملکرد داوطلبان تجربی در درس اختصاصی زیست شناسی مشابه با گروه ریاضی می باشد. ۷۲ درصد از ۵۱۸هزار داوطلب رشته تجربی به کمتر از ۱۰ درصد از سوالات پاسخ صحیح داده اند. به بیان دیگر از نمره ۲۰، دو گرفته اند. و تنها نیم درصد از داوطلبین نمره بالای ۱۸ گرفته اند.

این نتایج بدون تردید بیانگر سخت بودن آزمون است اما در عین حال نشان می دهد فاصله بسیار زیادی میان آنچه که یک دانش‌آموز  از نظر برگزار کنندگان آزمون یعنی وزارت علوم باید بداند و آنچه می داند وجود دارد. درصد های اندک کنکور و عملکرد ناموفق دانش اموزان در آن، کنکور را تبدیل به هیولایی کرده که زندگی مادی و معنوی آنان را می بلعد و پیامدهای روانی و اجتماعی بسیار مخربی بر دانش آموزان بجای خواهد گذاشت.

آزمون تیمز (TIMSS[۸]) و پریلز(PIRLS[۹])

دو آزمون بین المللی تیمز و پریلز[۱۰] شاخص دیگری است که با آن می توان شکاف یادگیری را در کشور سنجید. آزمون تیمز  مهارت علوم و ریاضی را هر ۴ سال یکبار در میان دانش آموزان پایه چهارم و هشتم و آزمون پریلز مهارت خواندن و درک مطلب را هر ۱۰ سال یک بار در پایه چهارم اندازه گیری می کند. براساس اطلاعات منتشر شده در آزمون تیمز  ۲۰۱۵نمره ایران در  علوم پایه چهارم ۴۲۱ شده که  نسبت به ۲۰۱۱ سی ودو نمره کاهش داشته و رتبه ۴۳ را از میان ۴۷ کشور شرکت کننده کسب کرده است. و در  ریاضی پایه چهارم ۴۳۱ شده و رتبه۴۲ را از میان ۴۹ کشور شرکت کننده کسب کرده است.

در آزمون تیمز  ۲۰۱۵نمره ایران در  علوم پایه هشتم ۴۵۶ شده که  نسبت به ۲۰۱۱ هیجده نمره کاهش داشته و رتبه ۲۷ را از میان ۳۹ کشور شرکت کننده کسب کرده است. و در  ریاضی پایه هشتم ۴۳۶ شده و رتبه۲۹ را از میان ۳۹ کشور شرکت کننده کسب کرده است. هر بار آزمون حدود ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ نفر  دانش آموز به طور تصادفی شرکت می کنند.  میانگین نمرات آزمون ۵۰۰ در نظر گرفته شده است.

در آزمون پریلز ۲۰۱۱ نمره ایران  در مهارت خواندن و درک مطلب ۴۵۷شده  و رتبه ۳۷  را از میان ۴۴ کشور کسب کرده است. لازم به ذکر است ۳۲ کشور نمره بالاتر از ۵۰۰  و ۱۲ کشور پایین تر از میانگین ۵۰۰ را کسب کرده اند.

در همین راستا درگزارشی[۱۱] دکتر کریمی، مدیر ملی مطالعات بین‌الملل تیمز و پرلز وزارت آموزش و پرورش از نتایج آزمون تیمز ۲۰۱۵ ومقایسه با ۲۰۱۱ اظهار می کند: عملکرد دانش‌آموزان ایران در هر دو پایه چهارم و هشتم در درس علوم نسبت به دوره قبل کاهش یافته است». و «روند ریاضیات دانش‌آموزان ایران به ویژه در دوره راهنمایی از وضع خوبی برخوردار نیست».

وقتی نتایج  دو آزمون بین المللی تیمز و پریلز را با نتایج آزمون  بین المللی المپیاد مقایسه می کنید  مشکل نخبه پروری در ایران بهتر دیده می شود. در المپیاد نجوم میان ۴۴ کشور جهان ایران مقام سوم را کسب کرده و در جایگاه کشورهای قوی قرار دارد درحالیکه در آزمون پریلز از ۴۴ کشور ایران رتبه ۳۷ را بدست می آورد. و در گروه کشورهای ضعیف جای می گیرد. نتیجه این که نظام آموزشی ما برای تنها برای دو درصد از جامعه بنا شده است.

راهکارهای بازآفرینی آموزشی

نخبه پروری مشکل بنیادین نظام های آموزش عمومی است و راه اصلاح اساسی آن نیز رها کردن نخبه پروری است. بجای نخبه پروری باید تضمین آینده بهتر برای  طبقه متوسط در کانون نظام آموزش عمومی قرار گیرد. اگر نظام آموزشی برای طبقه متوسط بنا شود طبقه نخبه چه اقتصادی و چه دانش آموزان با هوش می توانند راه خود را بیابند  اما برعکس آن به تضعیف یا مظلومیت طبقه متوسط و فقیر می انجامد. مدرسه و کلاس در صورتی برای دانش آموز معمولی جذاب می شود که میزان سختی محتوای آموزشی با استعدادها و واقعیت های اقتصادی دانش آموز انطباق داشته باشد. نباید دانش آموز برای فهم و تسلط بر محتوای آموزشی کتب درسی نیازمند معلم خصوصی یا کلاس های فوق العاده ای باشد که تنها عده ای معدود با پول می توانند به آن دسترسی داشته باشند.

تا زمانی که این تحول اساسی یعنی رها کردن نخبه پروری محقق شود برندگان نوبل اقتصادی ( بنرحی و دوفلو) چند راهکار را آزموده اند:  در هند و چند کشور دیگر به کمک موسسات مردمی برای کمک به فقرا این دو برنده نوبل دریافتند که باروش هایی چون: تربیت معلم کمکی-کلاسهای جبرانی-کلاس های بازآموزی تابستانی- استفاده از رایانه می توانند کمبود معلم خوب را جبران کرده و از ترک تحصیل به دانش آموزان فقیر جلوگیری کنند.

بازآفرینی نظام آموزشی در ایران نیز نیازمند رها کردن نخبه پروری است. اما در ایران علاوه بر نخبه پروری عامل مهم دیگری موجب تضییع حقوق طبقه متوسط و فقیر شده است. تغییر مداوم نظام آموزشی و در پی آن تغییر سالیانه کتب درسی از عوامل اصلی است که موجب بی انگیزگی معلم و دانش آموز  و بی کیفیتی آموزش گردیده است . در کمتر از ۲۰ سال (۱۳۸۵-۱۳۹۱)سه بار نظام آموزشی تغییر کرده و هر بار با تغییرات کامل کتب درسی همراه بوده است.

هزینه های تغییر مداوم کتب درسی

معلمان برای تدریس کتب جدید به مطالعه مداوم، طراحی سوالات جدید و به صرف زمان طولانی برای آمادگی جهت دو ساعت تدریس دارند و متاسفانه اکثر معلمان نمی توانند این زمان را صرف کنند. لذا با این تغییرات همراه نمی شوند .

تغییرات پی در پی کتب درسی موجب تفکیک دو نهاد مدرسه و خانواده گردیده و کارکرد مثبت آموزش خانوادگی را  از بین برده است. نه تنها والدین بلکه برادر، خواهر با دو سال تفاوت سنی هم نمی توانند به عضو کوچکتر کمک کنند. روشهای آموزش تغییر یافته و دانش آموز با دوگانگی روش تدریس در خانه و مدرسه روبه رو می شود.

تجاری شدن آموزش:  نغییرات مداوم کتب درسی  در جهت سخت تر شدن آن بوده و این امر نیاز به معلم خصوصی و کتب کمک آموزشی را دوچندان کرده که هزینه بسیارسنگینی را به خانواده ها تحمیل کرده است.

نویسنده: طیبه موسوی

پانوشت:

[۱] Abhijit Banerjee

[۲] Esther Duflo

[۳] Michael Kremer

[۴] Randomized Control Trials

[۵] pratham

پریثام بزرگترین سازمان غیردولتی آموزشی در هند است که به کودکان محروم آموزش باکیفیت ارائه می‌دهد. در سال ۱۹۹۴ مادو چاوان (Madhav Chavan) مهندس شیمی از آمریکا با این باور که «همه بچه‌ها باید و می‌توانند بیاموزند که بخوانند و بخوانند که بیاموزند» این سازمان غیردولتی را تأسیس کرد. او توانست پراثام را از مؤسّسه خیریه در بمبئی با حمایت یونیسف به یکی از بزرگترین سازمان‌های غیردولتی آموزشی در هند و جهان تبدیل کند. اکنون این مؤسّسه ۵/۳۴ میلیون کودک هندی را تحت پوشش دارد.

[۶] Pratham Annual Status of Education Report, 2005, Final Edition, available at http://scripts.mit.edu/var-un-readinggroup/images/1/14/ASER.pdf

[۷] برای برخی از سال ها مراکز خصوصی مانند قلم چی نتایج کنکور را منتشر می کنند

[۸] Trends in International Mathematics and Science Study

[۹] Progress in International Reading Literacy Study

[۱۰] دو آزمون از جمله مطالعاتی است که انجمن بین المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی IEA  در دانشکده علوم تربیتی بوستون انجام می دهد. انجمن IEA از سال ۱۹۵۹با هدف  ارزیابی نظام‌های آموزشی در کشورهای مختلف و سنجش میزان موفقیت نظام آموزشی و عملکرد آنها فعالیت می‌کند

[۱۱] مجله رشد شماره ۱۱۸ اردیبهشت۹۷-افت و خیز تیمز و پریلز در ایران https://samanketab.roshdmag.ir/fa/article/20941