نوشته محمد یونس
روایت فقر، کامل نیست اگر روایت کوشش برای مبارزه با فقر همراه آن نباشد. محمد یونس، یکی از اقتصاددانانی است که با دانش و تجربه‌ای نزدیک و درگیر با فقر، توانست راه حلی برای مسئله فقر در کشور بنگلادش پیدا کند. او، یکی از برجسته‌ترین پیشروان مبارزه با فقر در سطح بین‌المللی محسوب می‌شود. کوشش‌های موثر این اقتصاددان مسلمان بنگلادشی در مبارزه با فقر، باعث شد که در سال ۲۰۰۷ جایزه صلح نوبل به وی اعطا گردد.
محمد یونس، با تأسیس یک بنیاد خیریه غیردولتی به نام «گرامین بانک» (Gramin Bank) توانسته است جهش بزرگی در فقرزدایی در بنگلادش ایجاد کند. (گرامین در زبان بنگلادشی به معنای کشاورز است). فعالیت گرامین بانک بر خلاف باور رایج در سیستم‌های بانکداری موجود، بر مبنای اعطای وام و نیز دیگر خدمات بانکی به فقیران قرار دارد. این بانک توانسته بیش از پنج میلیون فقیر بنگلادشی را تحت پوشش بگیرد که بالغ بر ۹۰ درصد از آنان را زنان سرپرست خانوار تشکیل می‌دهند. مکانیزم حمایتی مورد استفاده «گرامین بانک»، بر پایه پرداخت وام‌های خرد (Micro Credit) برای راه‌اندازی کسب و کارهای کوچک و خودکفایی مالی تدریجی قرار داشته است. موفقیت چشمگیر گرامین بانک در بنگلادش، موجب شده است که این بنیاد خیریه، هم‌اکنون شعبه‌هایی در بیش از ۵۰ کشور دنیا برپا کند. همچنین در حال حاضر صدها موسسه خیریه در سراسر جهان، برای مدیریت آن بخش از فعالیت‌های خیریه خود که به پرداخت وام‌های خوداشتغالی مربوط می‌شود، از الگوی گرامین بانک استفاده می‌کنند. روش‌های ویژه گرامین بانک برای توانمندسازی و ترغیب فقیران به بازپرداخت اقساط وام‌ها، باعث شده است که نرخ بازپرداخت وام‌های مذکور نزدیک به ۹۶ درصد باشد و به این ترتیب، این بانک، علاوه بر ماهیت خیریه‌ای خود، یک بانک سودده نیز هست.
کتاب «بانک تهیدستان» که در سال ۲۰۰۷ نوشته شده و در سال ۱۳۹۲ به فارسی ترجمه شده است، در ۲۳۲ صفحه و ۱۳ فصل تنظیم شده است. این کتاب، از خاطرات دوران کودکی و دوران نوجوانی و جوانی نویسنده شروع می‌شود و روایت تحول نگاه او به مسئله فقر و تلاش برای شناخت این مسئله از دیدگاه خود آنان و نیز چگونگی شکل‌گیری ایده تأسیس بانکی ویژه فقرا، مکانیزم‌های گسترش آن چالش‌های پیش روی آن است.
یونس، پس از تحقیق میدانی کاملی در مورد وضعیت امرار معاش «فقیرترین فقرا»، سیستم بانکداری رایج را مورد مطالعه قرار داده و دریافت که با این سیستم، عملاً دست فقرا برای گرفتن وام از بانک بسته است. چرا که آنها از سرمایه فرهنگی لازم برای پر کردن فرم و طی روال اداری و نیز از سرمایه اقتصادی لازم برای گذاشتن وثیقه و از سرمایه اجتماعی لازم برای پیدا کردن ضامن معتبر برخوردار نیستند. به همین دلیل او و همکارانش، تصمیم گرفتند بانکی متفاوت را با سیستم اعتباردهی متفاوت پی‌ریزی کنند. آنها ایده «گروه حامی» را مطرح کردند و برای هر درخواست‌کننده وام یک شرط الزامی قرار دارند. هر درخواست‌کننده ابتدا باید به یک گروه متشکل از افراد همفکر و دارای شرایط اجتماعی ـ اقتصادی مشابه ملحق شود. اگر این گروه‌ها توسط خود وام‌گیرندگان تشکیل و اداره می‌شدند، اتحاد و انسجام درونی بیشتری می‌داشتند و به همین دلیل یونس و همکارانش از هر گونه دخالت در مدیریت این گروه‌ها خودداری کردند. اما از طرف دیگر، مشوق‌هایی تعریف کردند تا اعضای گروه را تشویق کند به یکدگیر در موفق شدن کسب و کارهایشان کمک کنند. انتقال وظیفه «نظارت بر هر عضو جدید» از بانک به خود گروه‌ها، نه تنها حجم کاری بانک را کاهش می‌داد، بلکه باعث افزایش اعتماد به نفسِ هر یک از وام‌گیرندگان نیز می‌شد. همچنین از آنجا که این گروه بود که درخواست وام هر عضو را تأیید می‌کرد، خود گروه نیز مسئولیت اخلاقی وام را بر عهده می‌گرفت و اگر عضوی به مشکل یا دردسر می‌افتاد، برای کمک به او پیش‌قدم می‌شد.
گروه هدف بانک گرامین برای اعطای وام‌های خرد، بیشتر، زنان مناطق فقیرنشین بودند. چرا که گرسنگی و فقر در میان زنان به مراتب بیشتر از مردان بود. در بنگلادش، زنان فقیر، ناامن‌ترین موقعیت اجتماعی را داشتند، اما در عین حال، تجربه یونس نشان می‌دهد افق دید زنان و انگیزه آنان برای تلاش جهت خروج خانواده‌شان از فقر، درازمدت‌تر و بیشتر است، چرا که زنان بیش از مردان جهت حمایت از فرزندان خود تلاش می‌کنند. همین تصمیم گرامین بانک برای دادن وام به زنان، چالش‌های زیادی را به لحاظ فرهنگی به وجود آورد. اما ادامه این روند، تأثیر قابل ملاحظه مشارکت زنان را در کاهش فقر نشان داد.
با وجود تمام چالش‌ها و مشکلاتی که یونس در تمام کتاب در موردشان صحبت می‌کند، از بلایای طبیعی گرفته تا موانع فرهنگی و حتی موانعی که سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی ایجاد کردند، گرامین بانک، یک تجربه موفق بود که در جهان، الگوی بسیاری از کشورها قرار گرفت. می‌توان گفت، کتاب «بانک تهیدستان» نیز در راستای سایر کتاب‌هایی قرار دارد که راه‌حل‌های خرد را برای مبارزه با فقر، موثرتر از راه‌حل‌های کلان و بزرگ می‌دانند.
یونس، محمد، ۱۳۹۲، بانک تهیدستان، ترجمه گروه مترجمان، تهران: انتشارات دنیای اقتصاد
- نویسنده معرفی کتاب: فهیمه بهرامی