نویسنده کتاب: سیدحسن رضوی
کتاب «روستا؛ فقر، توسعه» جلد اول از مجموعه تحقیقات مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی وزارت جهاد سازندگی است (جلد دوم این کتاب در همین پایگاه معرفی شده است). این مجموعه توسط کارشناسان آن مرکز با سرپرستی سیدحسن رضوی اجرا شده است. جلد اول کتاب به صورت متمرکز بر تعریف و مفهوم فقر و همچنین سنجش آن متمرکز است.
این کتاب در شش فصل و ۱۸۲ صفحه تدوین شده است. فصول اول تا سوم آن به مفهوم فقر میپردازد و فصول چهارم تا ششم ابعاد مختلف سنجش فقر را مورد بررسی قرار میدهد. فصل اول کتاب با عنوان «فقر، ماهیت و ابعاد آن» مباحث مختلفی از جمله دیدگاهها به فقر و همچنین تعریف فقر از منظر اقتصاددانان، جغرافیدانان میپردازد. همچنین این فصل ابعاد جهانی و منطقهای فقر را مورد مداقه قرار میدهد.
کتاب در این فصل دو نوع نگاه مثبت و منفی به فقر را مطرح میکند. پس از تشریح این موضوع بخشی از کتاب به «فرهنگ فقر» اسکار لوئیس میپردازد؛ یعنی «یک روش کامل زندگی که میتواند در موقعیتهای تاریخی گوناگون به وجود آید». این فصل در بخش تعاریف اقتصادی رویکردهای معیشتی، تغذیهای، نابرابری و محرومیت نسبی را توضیح میدهد. اما بخش متفاوتتر این فصل با سایر کتب مربوط به دیدگاه جغرافیدانها میشود. کتاب دو نوع فقر ناشی از طبیعت و انسان به تشریح هر یک میپردازد. هر کدام از این منشاها خود در دو گروه حاد و مزمن قرار میگیرند. خشکسالی و سوانح طبیعی نوع حاد فقر و فرسایش خاک نوع مزمن آن از منظر طبیعی است. همچنین جنگ نوع حاد و برنامههای استثمارگرانه نوع مزمن از منظر انسانی است. این بخش به تفصیل درباره تأثیر محیط و فقر بر یکدیگر تاکید کرده و اثرات تخریب محیط زیست بر فقر، ناپایدریهای اقلیمی، جمعیت و نارساییهای بهداشتی بر فقر را تشریح میکند. بخش دیگر این فصل به ابعاد جهانی و منطقهای فقر میپردازد که البته تعریفی متفاوت از سطح فقر است. در بخش ابعاد جهانی کشورهای فقر پرداخته شده و در بخش ابعاد منطقهای بیشتر موضوع فقر روستایی و شهری مورد توجه قرار گرفته است.
فصل دوم با عنوان «مفهوم فقر در گذر زمان و مکان» را باید بیشتر پیشنه پژوهشهای مرتبط با فقر دانست. این فصل با مباحث دینی و سنتی به فقر آغاز شده و سپس مباحث علمی پیرامون شکلگیری فقرپژوهی مورد بحث قرار گرفته است. از نظر کتاب شکلگیری دانش توسعه پس از جنگ جهانی دوم تأثیر اساسی به اهمیت یافتن فقر داشته است. بخش زیادی از این فصل تحقیقات انجام شده در ایران را فهرست کرده است.
فصل سوم با عنوان «احساس فقر، زمینه پیدایش و آثار آن در جامعه» موضوع احساس نابرابری و پیامدهای اجتماعی آن میپردازد. درباره ریشه احساس نابرابری و پیامدهای آن کتاب از ارسطو شروع میکند و تا نظریات رواشناسی اجتماعی پیش میرود. برای مثال کتاب اشاره میکند بر مبنای نظر دوتوکویل «فقر عامل اصلی وقوع انقلاب نیست، بلکه احساس افراد و ارزیابی آنها از شرایط اجتماعی خود، آنها را به عمل انقلابی میکشاند». کتاب عوامل مختلفی را باعث پیدایش احساس بیعدالتی میداند، افزایش انتظارات از طرق مختلف (از جمله گروههای مرجع)، آگاهی افراد از نابرابری اجتماعی، تفاوت بین خواستهها و درآمد واقعی و غیره. در نهایت کتاب اشاره میکند «در وهله اول بروز یا عدم بروز این احساس معلول نوع ادراک ذهنی افراد از شرایط خود است»، این موضوع که آنان شرایط را بیرونی ارزیابی میکنند یا مربوط به عوامل درونی میدانند نیز حائز اهمیت است.
فصل چهارم به تفصیل شاخصهای اجتماعی سنجش فقر را مورد بررسی قرار میدهد. کتاب با مبنا قرار دادن نظر مجید رهنما برای فقر چهار رکن «مادیات، برداشت فرد از شرایط خود، برداشت دیگران از فرد و شرایط اجتماعی فرهنگی» را مطرح میکند. کتاب درباره سنجش اجتماعی فقر به مباحثی همچون نیازهای مازلو، نظریه نیازهای اساسی، سطح زندگی و بیعدالتی نسبی میپردازد. براساس تشریح هرکدام از این نظریات امکان سنجش میزان فقر بر اساس آنان فراهم میشود.
فصل پنجم با عنوان «شاخصها و روشهای اندازهگیری فقر (بعد اقتصادی)» به شاخصهای اقتصادی سنجش فقر میپردازد. این فصل با بیان سه روش درآمدی، سبد مصرفی استاندارد و بررسی هزینه خانوار کلیاتی را مطرح و سپس به انواع تکنیکال سنجش فقر میپردازد. رتبهبندی خانوار بر اساس درآمد، مخارج و سرانه آنها یکی از مباحثی است که تشریح میشود. بخش نهایی این فصل با تشریح ظریب انگل، درآمد خالص سرانه، سیستم هدف، خط فقر چندسطحی و غیره معیار استاندارد سنجش فقر را تشریح کرده و در نهایت شاخصهای شدت فقر همچون شکاف فقر، ضریب جینی و غیره است. در نهایت فصل ششم این کتاب در قالب فرمولهای ریاضی و آماری نحوه سنجش فقر را تشریح میکند.
رضوی، سیدحسن (۱۳۷۷)، روستا؛ فقر، توسعه جلد اول: مفاهیم، رهیافتها و شاخصها، تهران: وزارت جهاد سازندگی.
- نویسنده معرفی کتاب: سعید هراسانی