نویسنده کتاب: سازمان برنامه و بودجه، دفتر برنامهریزی منطقهای
کتاب «طرح مقدماتی شناسایی مناطق محروم کشور: نتایج اجرای م‍رح‍ل‍ه دوم» به مناسبت پنجمین سال پیروزی انقلاب اسلامی که به نام سال مستضعفین و محرومان نام گذاری شده است توسط دفتر برنامهریزی منطقهای سازمان برنامه و بودجه در خردادماه ۱۳۶۲ منتشر شده است.
در پیشگفتار کتاب نوشته شده است که به خاطر سیاست‌های سوء اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بانیان رژیم گذشته که مشخصه آن ناهماهنگی و عدم تعادل در رشد و توسعه بود و بیشتر کشور در محرومیت به سر می‌برده، لازم بوده است که طرح‌های شناسایی مناطق محروم برای پاسخگویی به مشکلات صورت گیرد. تحقیقاتی در دولت شهید رجائی تعداد استان‌های محروم را تخمین زده بودند اما واقعیت موجود حقیقت تلخی است که گستردگی فقر و محرومیت در پهنه ایران، چنان ابعادی دارد که با محدود کردن تعداد استان‌های محروم نمی‌توان مسئله را حل کرد. شناسایی این مناطق و یافتن محروم‌ترین استان‌ها می‌تواند مسئولان را در جهت رفع کمبودها راهنمای نماید که از کجا باید شروع کنند تا در مقابل چشمان منتظر مستضعفان، روسفید شوند.
این کتاب بر اساس تعیین و مطالعه شاخص‌های محرومیت در استان‌های کشور نوشته شده است. برای شناخت مناطق محروم و تعریف آن، ۱۱ شاخص قابل حصول به عنوان مبنای بررسی محرومیت شهرستان‌ها در زمینه‌های آموزش و پرورش، بهداشت و درمان و عمران روستایی تعیین شده است. این شاخص‌های یازده‌گانه به ترتیب عبارت‌اند از:
درصد افراد تحت تعلیم دوره ابتدایی در سال تحصیلی ۶۱- ۶۰
درصد افراد تحت تعلیم دوره راهنمایی در سال تحصیلی ۶۱- ۶۰
درصد افراد تحت تعلیم دوره متوسطه در سال تحصیلی ۶۱- ۶۰
درصد قبول‌شدگان در امتحانات دیپلم در سال تحصیلی ۶۱- ۶۰
تعداد پزشک در مقابل هر صد هزار نفر
تعداد پزشک متخصص در مقابل هر یک میلیون نفر
تخت بیمارستانی در مقابل هر ۱۰ هزار نفر
داروخانه در مقابل هر یک میلیون نفر
آزمایشگاه در مقابل هر یک میلیون نفر
درصد روستاهای آب‌رسانی شده (لوله‌کشی)
درصد روستاهای برق‌رسانی شده
کتاب بر اساس این شاخص‌های یازده‌گانه و سه زمینه مورد مطالعه، دارای چهار بخش است. بخش اول مربوط آموزش و پرورش است. با توجه به آمارهای بسیار ناقص سطح تحصیلات در استان‌های کشور، چنین نتیجه‌گیری‌های ارائه شده است: از هر ۱۰۰ نفر لازم التعلیم دوره ابتدایی کمتر از ۷۰ نفر تحت تعلیم قرار گرفته‌اند. از هر ۱۰۰ نفر لازم التعلیم دوره راهنمایی کمتر از ۵۰ نفر تحت تعلیم قرار گرفته‌اند. از هر ۱۰۰ نفر لازم التعلیم دوره متوسطه کمتر از ۳۰ نفر تحت تعلیم قرار گرفته‌اند. از هر ۱۰۰ نفر شرکت کننده در امتحانات دیپلم کمتر از ۶۵ نفر قبول شده‌اند. در کتاب تمام آمارهای موجود و نقشه‌های محرومیت آموزشی در استان‌ها ترسیم شده است.
در بخش دوم بهداشت و درمان، پنج شاخص مورد مطالعه قرار گرفته است برخی از نتایج آن به شرح زیر است: در سال ۶۰ شهرستان‌های ایذه از استان خوزستان و قشم از هرمزگان محروم‌ترین شهرها و شهرستان‌های اهواز، شیراز، مشهد و تهران برخوردارترین شهرستان‌های کشور به لحاظ برخورداری از پزشک بوده است. شهرستان‌های آشتیان از استان مرکزی، میناب از استان هرمزگان و چابهار از سیستان و بلوچستان محروم‌ترین از لحاظ برخورداری از پزشک متخصص بوده‌اند. باتوجه به شاخص جهانی هر هزار نفر، ۴ تخت بیمارستانی، کل پهنه کشور از سهمی از محرومیت را داشته‌اند.
بخش سوم مربوط به آمارهای عمران روستایی است. آماری که از این شاخص‌ها مشخص‌اند بدین شرح‌اند: تا سال ۶۰ کمتر از ۱۴ درصد روستاهای اکثر شهرستان‌های کشور آب‌رسانی شده بود. باتوجه به تقسیمات کشوری، به جز مناطق شمالی و شمال غربی کشور، سایر مناطق کم و بیش سهمی از محرومیت داشته‌اند. در شاخص برق‌رسانی نیز کمتر از ۹ درصد روستاهای اکثر شهرستان‌ها تا سال ۶۰ برق‌رسانی شده بودند
بخش چهارم جمع‌بندی نتایج و تعیین ضریب محرومیت شهرستان‌ها است. خلاصه نتایج جمع‌بندی نشان داده است که در بین شهرستان‌ها، شهرستان بیرجند محروم‌ترین شهرستان و تهران برخوردارترین بوده است. در بین استان‌ها نیز، استان سیستان و بلوچستان محروم‌ترین و استان تهران برخوردارترین بوده است.
دفتر برنامهریزی منطقهای (۱۳۶۲) طرح مقدماتی ش‍ن‍اس‍ائ‍ی مناطق محروم کشور: نتایج اجرای م‍رح‍ل‍ه دوم، تهران: سازمان برنامه و بودجه، دفتر برنامهریزی منطقهای.
- نویسنده معرفی کتاب: راضیه شیخ رضایی