با وجود اهمیت بالای محاسبه خط فقر و شناسایی ویژگی های گروههای فقیر و همچنین با وجود آنکه حمایت از فقرا و اجرای سیاستهای حمایتی و برخورداری افراد از عدالت اقتصادی همواره از شعارهای سیاستگذاران اقتصادی در ایران بوده است، اما هیچ نهاد رسمی در کشور، سری زمانی خط فقر را به طور عمومی منتشر نکرده و محاسبات صورت گرفته حول این متغیر معمولا به صورت درون دستگاهی با در مطالعات آکادمیک و مقالات و پایان نامه های دانشگاهی انجام شده است. نقطه ضعف این نوع محاسبات این است که در طول زمان پیگیری نمی شود و با توجه به پایه متفاوت محاسبات در هریک از مطالعات نتایج آنها قابل مقایسه با یکدیگر نیست و سری زمانی پویا و قابل اعتمادی به دست نمی دهد.
با توجه به اهمیت موضوع و ضعف مراکز تحقیقاتی رسمی کشور در این زمینه، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در نظر دارد با محاسبه خط فقر در سال های مختلف و بررسی ویژگی های خانوارهای فقیر، دلالت های مختلف سیاستی را در این زمینه بررسی کند. نتایج این مطالعات می تواند رهنمون مناسبی برای نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی و دولت در سیاست های حمایتی و فقرزدایی باشد.
این گزارش به عنوان اولین قسمت از سلسله مطالعات مربوط به فقر در مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی است که هدف اصلی آن ارائه یک روش قابل قبول برای محاسبه خط فقر و برآورد خط فقر برای سال های گذشته و آینده بر اساس این روش است. در این مطالعه تلاش شده تا تمامی مراحل به صورت گام به گام و با جزئیات کامل توضیح داده شود تا رهنمونی برای دانشجویان و پژوهشگرانی باشد که بر روی فقر مطالعه می کنند.
در این مطالعه با معرفی متداول ترین روش های محاسبه خط فقر (روش هزینه نیازهای اساسی و مصرف انرژی غذایی) و با رویکردی جدید نسبت به روش هزینه نیازهای اساسی، به برآورد خط فقر مطلق در سال ۱۳۹۵ در کشور پرداخته شده است.
هدف این مطالعه برآورد خط فقر مطلق است و بنابراین در تمامی قسمت های آینده منظور از فقره فقر مطلق خواهد بود، فقر مطلق را می توان ناتوانی در کسب حداقل استاندارد زندگی تعریف کرد. فقر مطلق عدم دسترسی به حداقل های معیشت در جامعه را بررسی کرده و تحت تأثیر توزیع درآمد در جامعه نیست، در مطالعات مربوط به این نوع فقر به موضوع تأمین حداقل نیازهای اساسی پرداخته می شود، بنابراین در برخی از کشورهای پیشرفته حتی ممکن است فقیر مطلق وجود نداشته باشد. امادر کشورهایی که دچار فقر مطلق هستند، یعنی بخشی از جامعه هنوز امکان دستیابی به حداقل های زندگی را ندارند، بررسی فقر نسبی در مقایسه با فقر مطلق چندان اهمیتی ندارد.
روش مورد استفاده در این مطالعه، روش هزینه حداقل نیازهای اساسی تکراری است. در این روش یک سبد خوراکی به عنوان مرجع انتخاب می شود که در این مطالعه سید خوراکی تأمین کننده ۲۱۰۰ کیلو کالری انتخاب شده است. سپس هزینه دستیابی به این سبد برای فقرا بر اساس داده های موجود، استخراج می شود. با مشخص شدن هزینه تامین این سید، خط فقر خوراکی به دست می آید. سپس با استفاده از معکوس ضریب انگل در حول و حوش خط فقر (سهم هزینه خوراکی از کل هزینه خانوار) خط فقر کل تخمین زده می شود، منطق استفاده از ضریب اتگل آن است که فرض می شود شخصی که هزینه خوراکش در محدوده خط فقر است، سایر هزینه هایش نیز متناسب با آن است.
یکی از چالش های اساسی مرتبط با محاسبه خط فقر در یک کشور، لحاظ تفاوت ها در مناطق جغرافیایی مختلف در کشور است، به خصوص در کشورهایی که دارای تنوع اقلیمی هستند، محاسبه یک خط فقر کشوری، نمی تواند معیار دقیقی به دست دهد. برای این منظور به طور معمول خط فقر شهری و روستایی به طور جداگانه محاسبه می شود، اما از آنجایی که استاندارد و هزینه های زندگی در شهر های مختلف در کشور هایی که دارای تنوع اقلیمی هستند، تفاوت زیادی دارد، حتی محاسبه دو خط فقر جداگانه شهری و کشوری نیز برآورد مناسبی نخواهد بود. کشور ایران نیز از جمله کشورهایی است که دارای تنوع زیادی به لحاظ سطح قیمتها، سبد کالای مصرفی خوراکی و سایر هزینه های مصرفی است و از این رو نمی توان تنها یک خط فقر برای تمامی نقاط شهری و یا روستایی در نظر گرفت.
در این پژوهش، به جای برآورد خط فقر کشوری (شهری و روستایی)، ۹ خط فقر (چهار خط فقر شهری و ۵ خط فقر روستایی) محاسبه شده است. به این منظور از روش هزینه نیازهای اساسی تکراری استفاده شده، با این تفاوت که نوآوری هایی که مرتبط با ویژگی های جغرافیایی ایران است، به کار بسته شده است.
بر این اساس، استان های دارای بردار قیمتی مشابه در مواد غذایی و مسکن را در یک گروه (خوشه) تعریف کرده و خط فقر برای هر خوشه به طور جداگانه محاسبه شده است. از جمله تفاوتهای روش جدید (روش هزینه نیازهای اساسی تکراری) نسبت به روش متداول آن می توان به ساخت شاخص قیمت برای حقیقی سازی قیمت ها به منظور مرتب سازی خانوارها در کشور و استفاده از تکرار مراحل مختلف برای رسیدن به همگرایی در خط فقر اشاره کرد. همچنین لحاظ قیمت مسکن در بردار قیمت و همچنین روش خوشه بندی و حقیقی سازی هزینه های صورت گرفته، از جمله نوآوری های انجام شده در این مطالعه است.
نتایج حاصل از محاسبه خط فقر در مناطق شهری در سال ۱۳۹۵ نشان میدهد که خوشه شامل شهرستان تهران با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود ۷۷۰ هزار تومان، دارای ترخ فقر حدود ۱۲ درصد است. منظور از خط فقر سرانه آن است که این مقدار به ازای هر نفر است و منظور از معادل نیز، اصطلاحی است که در مطالعات فقر استفاده می شود و در آن هر یک نفر، ضریب یک نخواهد داشت. به طوری که بر اساس استاندارد مورد استفاده در این مطالعه، نفر اول بزرگسال ضریب ۱، نفر دوم بزرگسال برابر ۰/۷ و بچه ها هر کدام ضریب ۰ / ۵ خواهند داشت. برای مثال در این روش بر اساس خط فقر سرانه معادل ماهیانه ۷۷۰ هزار تومان، خط فقر برای یک خانوار چهار نفره ۲۰۷۹ هزار تومان خواهد بود که از ضرب عدد ۷۷۰ هزار تومان در ۲/ ۷ به دست آمده است خوشه ای دیگر که شامل اغلب شهرهای پرجمعیت کشور است، خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود ۵۰۰ هزار تومان و نرخ فقر حدود ۱۴ / ۵ درصد را داراست. دو خوشه دیگر (شامل مناطق شهری سایر استانها که بر اساس بردار قیمت به دو گروه تقسیم شدند) با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود ۳۶۰ و ۴۱۰ هزار تومان، دارای نرخ فقر حدود ۱۵ / ۴ درصد هستند. نرخ فقر کل در مناطق شهری نیز ۱۴/۹ درصد برآورد شده است.
نتایج حاصل از تعیین خط فقر در مناطق روستایی در سال ۱۳۹۵ نشان می دهد که خوشه شامل استان های سیستان و بلوچستان، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود ۲۰۰ هزار تومان (کمترین مقدار خط فقر در خوشه های روستایی)، نرخ فقری حدود ۱۳/ ۵ درصد دارند. خوشه شامل مناطق روستایی استان های تهران و البرز نیز با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود ۴۳۰ هزار تومان و نرخ فقر حدود ۱۴ / ۵ درصد بیشترین فقرا را در خود جای داده است. سه خوشه دیگر نیز دارای خط فقر بین دو خوشه مذکور هستند. نرخ فقر کل در مناطق روستایی نیز ۱۱/ ۶ درصد برآورد شده است. شایان ذکر است که یکی از اهداف این پژوهش، معرفی روشی کامل و جامع برای محاسبه خط فقر است تا بتواند در مطالعات بعدی نیز به عنوان مرجع استفاده شود. بی شک اظهارنظرهای کارشناسان و پژوهشگران در این زمینه می تواند به بهبود روش کمک کند، از این رو علاوه بر آنکه در طول گزارش تلاش شده تا روش مورد استفاده به تفصیل توضیح داده شود، کدهای برآورد خط فقر که توسط نرخ افزار R نوشته شده و داده های مورد استفاده نیز در اختیار عموم قرار خواهد گرفت. همچنین مرکز پژوهش ها در آینده نزدیک سری زمانی خط فقر ایران در سال های قبل بر اساس روش گزارش حاضر را رسما منتشر خواهد کرد.
- گزارش کارشناسی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی
- تهیه و تدوین : آرین شهبازیان، محمدرضا عبداللهی، مجید عینیان، زهرا کاویانی