پدیده فقر مسکن یک موضوع تک بعدی نیست، بلکه طیف وسیعی از ناامنی و محرومیت در حوزه مسکن را شامل می‌شود. بررسی فقر مسکن بدین جهت حائز اهمیت است که افزایش فشار هزینه‌های تأمین مسکن موجب کاهش سایر هزینه‌های زندگی از جمله تأمین کالری مورد نیاز خانوار، تأمین هزینه‌های بهداشتی و آموزشی می‌شود. همچنین یکی از اهداف توسعه پایدار” اطمینان از دسترسی همه به مسکن مناسب، ایمن و مقرون به صرفه و خدمات پایه و بهبود محله‌های فقیرنشین تا سال ۲۰۳۰ است. فقر مسکن در بیشتر کشورهای جهان وجود دارد اما در کشورهای درحال توسعه به دلیل مهاجرت روستاییان، افزایش رشد جمعیت و شهرنشینی، عدم زیرساخت‌های مناسب شهری نمود بیشتری پیدا می‌کند. از لحاظ اجتماعی نیز فقر مسکن به دلیل تداخل جنسیتی ناشی از فضای مسکونی نامناسب موجب آسیب‌های اجتماعی می‌گردد.
فقر مسکن موجب می‌شود فرد در یک تله فضایی گرفتار شود و بیرون آمدن از دایره فقر را مشکل می‌سازد. تله فضایی مسکن به دو صورت تولید می‌شود. یکی کیفیت درونی و دیگری کیفیت بیرونی. منظور از کیفیت بیرونی، مکان جغرافیایی مسکن است. در ایران قرار داشتن مسکن در فضای اسکان غیررسمی و مناطق روستایی، به منزله افتادن در تله فضایی است و همچنین از لحاظ بیرونی نیز کمترین دسترسی به خدمات پایه را دارند. از لحاظ درونی، مسکن با مصالح ساختمانی و تجهیزات نامناسب و سطح زیربنایی ناکافی ساخته می‌شود و همچنین با جداسازی فضایی بین طبقات، از هم نشینی با اقشار دیگرو ارتقاء مدنی حاصل از آن محروم می‌کند (بردی آنامرادنژاد ۱۳۸۸، ۱۲۴).
از طرفی توجه به تهیه مسکن مناسب در قوانین جمهوری اسلامی ایران نیز طی دو اصل ۳۱ و ۴۳ قانون اساسی و سیاست‌های کلی نظام بخش مسکن طی فرمایشات مقام معظم رهبری به صراحت بیان گردیده و به عنوان یکی از وظایف اصلی به دولت تکلیف شده است.
اصل ۳۱ قانون اساسی: داشتن مسکن متناسب با نیاز، حق هرفرد و خانوار ایرانی است. دولت موظف است با رعایت اولویت، برای آن ها که نیازمندترند، به خصوص روستانشینان و کارگران، زمینه اجرای این اصل را فراهم آورد.
بند ۱ اصل ۴۴ قانون اساسی: تأمین استقلال اقتصادی، ریشه‌کن کردن فقر و محرومیت، برآوردن نیازهای انسان در جریان رشد و حفظ آزادگی او، اقتصاد کشور، بر اساس ضوابط زیر استوار می‌شود:
۱. تأمین نیازهای اساسی؛ مسکن، خوراک، پوشاک، بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و امکانات لازم برای تشکیل خانواده برای همه.
روش‌های مختلفی برای محاسبه فقر مسکن وجود دارد، اما در این گزارش براساس شیوه گزارش دهی استاندارد جهانی «برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد ۲۰۲۰» به موضوع فقر مسکن در ایران پرداخته شده است.
در بخش اول مطالعه به تعریف فقر مسکن و در بخش دوم به شاخص‌های سنجش فقر مسکن پرداخته شده است. در بخش سوم تصویری از فقر مسکن در ایران براساس آخرین آمار موجود به تفکیک برش های اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی ارائه می‌شود. در قسمت پایانی به مشکلات سنجش فقر مسکن در ایران و پیشنهادات جهت احصای دقیق فقر مسکن اشاره شده است.
شایان ذکر است که سنجش شاخص‌های فقر مسکن براساس داده‌های هزینه و درآمد خانوار سال ۱۳۹۸ است. در صورتی که از سال ۱۳۹۸ تا سال ۱۴۰۰ وقایع مهمی نظیر شیوع جهانی بیماری کرونا و مشکلات ناشی از این اپیدمی مانند دورکاری، بیکاری گسترده ناشی از تعطیلی صنایع و مشاغل؛ نرخ تورم بالای ۳۸٫۹ درصدی در فروردین ۱۴۰۰، روند افزایشی قیمت مسکن و اجاره بها در کشور و مواردی نظیر آن رخ داده است و به نظر می رسد که وضعیت مسکن در سال ۱۴۰۰ بهبودی نسبت به سال‌های قبل نداشته است.
- گزارش کارشناسی معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی- دفتر مطالعات رفاه اجتماعی