سکونتگاه های فرودست شهری به طور عام و اسکان غیررسمی به طور ویژه یکی از نمودهای فضایی- کالبدی فقر شهری بوده که در درون یا مجاور شهرها (به ویژه شهرهای بزرگ به شکل خودرو، فاقد مجوز و برنامه ریزی، با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل گرفته اند. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، اسکان غیررسمی چالش اصلی هزاره سوم معرفی شده است و طبق گزارش این سازمان، در جهان از هر شش نفر، یک نفر در سکونتگاه های غیر رسمی زندگی می کند. اسکان غیررسمی در ایران مانند بسیاری از دیگر کشورهای جهان، پدیده ای رو به رشد بوده که شهرهای کشور را با مسائل جدیدی روبرو ساخته است. بر اساس آمارهای موجود در حال حاضر جمعیتی بالغ بر ۱۲ میلیون نفر (معادل یک پنجم جمعیت شهری کشور) در ۱۱۰ شهر و در مساحتی بیش از ۶۱ هزار هکتار در سکونتگاه های غیررسمی زندگی می کنند. این نواحی به سبب ایجاد فقر و گسترش آن و همچنین به مخاطره انداختن محیط زیست و تحمیل هزینه های سنگین برای حل مشکلات، چالشی برای پایداری و انسجام جامعه شهری تلقی می شوند. به همین دلیل است که در بیشتر کشورهای درحال توسعه و از جمله ایران، اسکان غیررسمی یکی از مهم ترین موضوعات بحث برنامه ریزان و مسئولان شهری شده است. طی دهه های اخیر، در ایران رویکردها و سیاست های گوناگونی (خودیاری تا بازآفرینی شهری) جهت بهسازی سکونتگاه های غیررسمی در دستور کار مسئولان شهری قرار گرفته است؛ اما به رغم تمام رویکردهای اتخاذ شده تا به حال شرایط محیطی سکونتگاه های غیر رسمی به صورت چشم گیری بهبود پیدا نکرده است؛ و همچنین بسیاری از این رویکردها در دست یابی به پایداری این نواحی ناموفق بوده اند. از طرفی دیگر سکونتگاه های غیررسمی در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، محیط زیستی و مدیریتی – حقوقی دارای مسائل و مشکلات عدیده ای هستند که به این نواحی ماهیت پیچیده و چندبعدی بخشیده اند؛ بنابراین چاره جویی برای بهگشت وضعیت این سکونتگاه ها از یک طرف نیازمند رهیافتی یکپارچه و جامع نگر بوده تا مشکلات گوناگون اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و محیط زیستی را باهم نشانه رود و از اثربخشی ابعاد مختلف بر یکدیگر بهره مند شود و از طرف دیگر نیاز به رویکردی بوده که در مسیر و هم پیوند با اهداف توسعه پایدار باشد. یکی از رویکردهایی که می تواند توامان هر دوی این ویژگی ها را در برگیرد، رویکرد بازآفرینی پایدار است.
محله اسلام آباد شهر ارومیه از این قاعده مستثنی نیست. این محله یکی از پرجمعیت ترین محلات اسکان غیررسمی شهر ارومیه بوده که طی دهه های اخیر عواملی از جمله پایین بودن میزان باسوادی و سطح سواد ساکنان، پایین بودن حس تعلق مکانی، کمبود و ناعادلانه بودن توزیع خدمات و امکانات، توان مالی پایین ساکنان، تاب آوری پایین کالبدی، کیفیت نامناسب محیط زیست محله، عدم مالکیت قانونی ساکنان بر زمین و نبود مدیریت واحد شهری موجب ناپایداری محله در ابعاد گوناگونی شده و کیفیت زندگی در محله را با افت روبرو نموده است. از این رو جلوگیری از گسترش این محله و چاره جویی برای بهبود وضعیت این محله ضروری به نظر می رسد. در عمل رسیدن به کیفیت بالای زندگی در محله (هدف نهایی بازآفرینی پایدار)، نیازمند سلسله اقدامات رویه ای و محتوایی مشخص و در قالب یک چارچوب برنامه ریزی راهبردی و در مسیر اهداف توسعه پایدار است. در نتیجه پژوهش حاضر درصدد ارائه یک چارچوب برنامه ریزی برای بازآفرینی پایدار محلات اسکان غیررسمی (محله اسلام آباد شهر ارومیه) است. پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع پژوهش های کاربردی بوده و به لحاظ ماهیت، توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مورد پژوهی است. روش جمع آوری اطلاعات اولیه این پژوهش مبتنی بر پیمایش اجتماعی (شامل مشاهده، مصاحبه و پرسش نامه و اطلاعات ثانویه مبتنی بر منابع کتابخانه ای و مرور اسنادی است. جامعه آماری پژوهش حاضر ۶۷۷۳ خانوار محله بوده و با استفاده از فرمول کوکران ۱۵۰ خانوار محله مورد پرسشگری قرار گرفتند. روش نمونه گیری در این پژوهش به صورت تصادفی طبقه بندی شده بوده و برای تعیین روایی پرسشنامه پژوهش از اعتبار محتوایی (نظر متخصصان) و برای پایایی آن از آلفای کرونباخ استفاده شده است. همچنین برای تجزیه و تحلیل اطلاعات پژوهش از آزمون تی تک نمونه ای، روش استخوان ماهی و برای اولویت بندی راهبردها از ماتریس برنامه ریزی راهبردی کمی استفاده شده است. نتایج پژوهش حاضر از یک طرف منجر به ارائه راهکارها و سیاست های برنامه ریزی پیشنهادی و از طرف دیگر منجر به ارائه چارچوب برنامه ریزی پیشنهادی برای امر بازآفرینی پایدار محله اسلام آباد شهر ارومیه شده است.
- آسوبار، خالص. ۱۳۹۸٫ «چارچوب برنامه ریزی برای بازآفرینی پایدار محلات اسکان غیررسمی». رشته برنامه ریزی و طراحی شهری. استاد راهنما: مظفر صرافی. دانشگاه شهید بهشتی.