حاشیه یا متن فقر
در پی وقوع اعتراضات آبان‌ماه علیه افزایش قیمت بنزین، توجه زیادی معطوف حاشیه شهرها و مناطق اسکان غیر رسمی شد. اگرچه به دشواری بتوان معترضان را منحصر به ساکنان مناطق حاشیه‌نشین دانست، اما گزارش‌های اولیه مقامات مسئول از جمله وزیر کشور نشان می‌دهد بخش بزرگی از اعتراضات در این مناطق رخ داده است. بر این اساس، شناخت ویژگی‌های مناطق اسکان غیر رسمی و تهیدستان ساکن این مناطق از اهمیت برخوردار است.
بر اساس گزارش سازمان ملل، در جهان از هر شش نفر یک نفر در زاغه‌ها زندگی می‌کنند و بدون عمل مشترک دولت‌ها و مشارکت ساکنان، جمعیت یک میلیاردی زاغه‌ها در سال ۲۰۳۰ به دو میلیارد خواهد رسید(Jennervik,2006). این سکونتگاه‌ها از خدمات پایین شهری برخوردارند یا اصلاً چنین خدماتی را دریافت نمی‌کنند. به‌علاوه، ساکنانی کم‌توان و شغل‌هایی نامطمئن دارند، محیطی برای پذیرش آسیب‌های اجتماعی هستند و به‌شدت آسیب‌پذیر می‌باشند. مطابق برخی برآوردها، حدود ۸ تا ۱۵ میلیون نفر از جمعیت ایران در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند(رستم زاده،۱۳۹۱).
برای اسکان غیررسمی یا حاشیه‌نشینی، تعاریف متفاوتی از سوی پژوهشگران از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی ارائه شده است. از دیدگاه برخی، اسکان غیررسمی به‌معنای اعم، شامل تمام کسانی است که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد شهری نشده‌اند. جاذبه شهرنشینی و رفاه شهری، این افراد را از زادگاه خویش جدا کرده و به‌سوی قطب‌های صنعتی و بازارهای کار کشانده است. این گروه اکثراً مهاجرین روستایی هستند که به‌منظور گذران زندگی راهی شهر شده‌اند. از دیدگاه گروهی دیگر، ساکنان مناطق غیررسمی، کسانی هستند که در سکونتگاه‌های غیرمتعارف در کنار ساکنین بافت اصلی شهر زندگی می‌کنند. گروه‌های مزبور بیشتر بر اثر نیروی دافعه خاستگاه، چون فقر و بیکاری از زادگاه خود رانده شده و به شهرها روی آورده‌اند. از آنجا که اکثریت این گروه‌ها بیسواد بوده و مهارت لازم را جهت جذب در بازار کار شهرها ندارند، از شهر رانده و به حاشیه کشانده می‌شوند(منصوریان وآیت‌اللهی،۱۳۸۶). از سوی دیگر گفته شده: «سکونتگاه‌های غیررسمی نظام‌های اجتماعی پیچیده و پویایی هستند که تغییرات پیوسته‌ای را سپری می‌کنند»(Barry et al.2001). گروهی به بُعد فیزیکی مفهوم اسکان غیررسمی اهمیت داده و تصرف عدوانی را لازمه حاشیه‌نشینی می‌دانند:«حاشیه‌نشینی به‌نوعی مسکن گفته می‌شود که افراد بدون اجازه و یا پرداخت اجاره‌بها، مکانی را اشغال کرده و آن را پناهگاه خویش قرار داده‌اند». در تعریف دیگر آمده است: «حاشیه‌نشینی یک مسئله و عارضه شهری است که منبع اصلی بزهکاری و جرم محسوب می‌شود و انواع مختلفی دارد. اگرچه حاشیه‌نشینی انواع مختلفی دارد، لکن دارای الگوی مشخص جهانی است؛ افرادی که در مناطق حاشیه زندگی می‌کنند، از ساخت قدرت و سیاست عمومی جامعه جدایی یافته و به‌نوعی گروه پست اجتماعی تلقی می‌گردند»(زاهد زاهدانی، ۱۳۶۹). کا نون تعاریف مختلف در مورد حاشیه‌نشینی در اغلب موارد، کلمه اسلوم(slum) است. اسلوم به مفهوم محله یا کوچه‌های کثیف یک شهر یا مسکن فرسوده است(دلیر، ،۱۳۶۱).
در مناطق حاشیه‌نشین، چهره فقر شدیداً نمایان است و میزان زادوولد و مرگ‌ومیر کودکان و نوزادان، ناهنجاری‌ها و مرگ‌ومیر عمومی در آن بالاست به‌طوری‌که چنین مکانی معرف وضعیتی جهنم‌گونه در روی زمین است(هیراسکار،۱۳۷۶). برخی حاشیه‌نشین را چنین تعریف کرده‌اند: «حاشیه‌نشین به‌مفهوم کلی به کسی گفته می‌شود که در شهرسکونت دارد ولی به علل گوناگون نتوانسته است جذب نظام اقتصادی و اجتماعی شهر شود و از خدمات شهری استفاده کند. گرچه ریشه‌ی اصلی حاشیه‌نشینی را باید در عواملی که موجب مهاجرت افراد از روستا به شهر می‌شود، جست‌وجو کرد، ولی تمام حاشیه‌نشینان از مهاجران تشکیل نشده‌اند، بلکه بخشی از آنان افرادی هستند که ساکنان همیشگی شهر بوده‌اند، ولی به‌علت فقر اقتصادی، در واحدهای مسکونی غیر استاندارد زندگی می‌کنند و جزو حاشیه‌نشینان محسوب می‌شوند(عابدین درکوش،۱۳۷۲).
***
در هفته‌ای که گذشت، اخبار زیر جلب توجه می‌کند:
- سخنگوی دولت گفت: در چارچوب حمایت از هفت دهک جامعه، حدود ۶۰ میلیون نفر که بیش از ۱۸ میلیون خانوار هستند، مشمول دریافت حمایت‌های اجتماعی معیشتی می‌شوند.
- خط فقر ماهانه معاش هر نفر در استان تهران، نشان می‌دهد تهرانی‌ها در مقایسه با ۶ و ٩ ماه گذشته شرایط سخت‌تری را سپری می‌کنند؛ در شهریور امسال، خط فقر ۴۵۴ هزار تومان اعلام شده است.
- معاون وزیر تعاون از جذب۶۰ درصد مهارت‌آموزان به بازار کار خبر داد و گفت: بر اساس آمارها، ۴۵ درصد مراجعه کنندگان به مراکز فنی‌وحرفه‌ای و متقاضیان کسب مهارت، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هستند.
- به گزارش خبرگزاری صداوسیما، رامین نارویی، مدیرعامل انجمن سرای امید و همدلی، گفت: سیستان‌وبلوچستان، رتبه چهارم ازدواج در سنین بسیار پایین(کودک‌همسری) را دارد.
- رییس سازمان برنامه‌وبودجه با بیان اینکه برای حدود هزار هزار میلیارد تومان یارانه پنهان انرژی باید برنامه داشته باشیم، گفت: کل مبلغ حاصل از افزایش قیمت بنزین به مردم داده می‌شود.
- به گزارش خبرگزاری مهر، ترک تحصیل ۹۴ دانش‌آموز قروه‌ای در عرض دو ماه تحصیلی اخیر در کنار کمبود مشاور و نفوذ آسیب‌های اجتماعی در مدارس، از جمله مواردی بودند که در شورای آموزش‌وپرورش قروه مطرح شد.
- رییس شورای اسلامی شهر یزد با اشاره به ضرورت مشارکت تمام دستگاه‌های اجرایی و نظارتی برای افزایش کیفیت زندگی شهری، گفت: مناسب‌سازی فضاهای عمومی، توزیع عادلانه خدمات شهری است.
- به گزارش خبرنگار ایلنا، جمعی از کارگران کارخانه‌ها و کارگاه‌های سراسر کشور از صبح روز چهارشنبه ۲۹ آبان‌ماه، به مناسبت سال‌روز تصویب قانون کار، در مقابل خانه‌های کارگر شهرستان‌ها و استان‌های مختلف حضور یافتند.
- عضو فراکسیون ورزش مجلس شورای اسلامی، گفت: سرخابی‌ها پیش از هر نوع واگذاری باید تراز مالی‌شان را درست کرده و شفافیت مالی پیدا کنند تا بتوانند در بورس و فرابورس شرکت کنند.
- مدیرکل محیط زیست استان تهران اعلام کرد: صدور پروانه شکار بدون بررسی شرایط زیستگاه درست نیست و امسال پروانه‌ای صادر نکرده‌ایم.
- به گزارش مشرق‌نیوز، میزان درآمد سالانه برخی خوانندگان کشور معادل درآمد ماهانه مجموع بیش از هزار و چهارصد کارمند و دستمزد برخی بازیگران و هنرپیشه‌های مطرح، معادل درآمد ۳۶۴ کارمند است.
- وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفت: پرونده فساد و تخلفات مالی ۱۶ میلیون یورویی در حوزه واردات تجهیزات پزشکی به قوه قضاییه ارجاع شد.
- معاون بازرسی و نظارت سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران از دو برابر شدن گشت‌های نظارتی مشترک در طرح ممنوعیت افزایش قیمت کالاها خبر داد.
- رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت، گفت: ارجاع بیمار به خارج از بیمارستان برای تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، تخلف است و با مدیر بیمارستان برخورد می‌شود.
- رئیس کمیته اقتصاد مقاومتی مجلس شورای اسلامی گفت: سامانه کنترل و نظارت بر پیشرفت وظایف دستگاه‌ها در امر مبارزه با قاچاق کالا هنوز نهایی نشده است.
- مدیرکل پیشگیری‌های مردمی معاونت اجتماعی قوه قضاییه با اشاره به عملکرد سامانه سجام، گفت: در این سامانه تا کنون قریب به ۹۲هزار نفر به‌عنوان دیده‌بان پیشگیری و ناظران مردمیِ داوطلبانه، ثبت نام کردند.